کرم‌هاى قلاب‌دار (Hook Worms)
کرم‌هاى قلاب‌دار کرم‌هاى کوچکى هستند که در روده انسان و بسیارى از گوشت‌خواران بسر مى‌برند. دوگونه از این کرم‌ها در انسان ایجاد کم‌خونى و بیمارى آنکیلوستومیازیس مى‌کنند:
– آنکیلوستوما دئودناله (Ancylostoma duodenale)
– نکاتورآمریکانوس (Necator Americanous)
اندازه آنها ۷ تا ۱۳ میلیمتر است و داراى حفره‌هاى دهانى با ضمایمى بصورت تیغه برنده و دندان مى‌باشند. کرم‌هاى نر در انتهاى بدن، کیسه‌اى چترمانند دارند. ماده‌ها، تخم‌هائى بیرنگ، متقارن و شفاف مى‌گذارند که پس از دفع از راه مدفوع اگر یک تا دوهفته در خاک مناسب قرار گیرند، به لارو اولیه تبدیل مى‌شوند. این لاروها پس از تغذیه و رشد به لارو مرحله دوم و سوم تبدیل مى‌گردند. لارو اخیر قادر است از پوست، عبور کرده، خود را به جریان خون برساند و از آنجا به کبد، ریه، حلق، مری، معده و روده برود، بالغ‌شده، تخم‌گذارى کند. کرم‌هاى بالغ به‌کمک ضمایم دهانى خود مخاط روده را سوراخ کرده، شروع به خونخوارى مى‌کنند و درنتیجه، باعث خونریزى مى‌شوند.
بیمارى حاصل از این کرم شامل سه مرحلهٔ جداگانه است:
– مرحله اول:
ورود لارو در پوست، باعث ناراحتى‌هاى جلدى مى‌شود که بصورت کهیر همراه با خارش، سوزش، وزیکول و یا پاپول خودنمائى مى‌کنند که این علایم را خارش خاک (Ground itch) مى‌گویند.
– مرحله دوم:
مرحله ریوى است که شبیه آسکاریس منتها خفیف‌تر است.
– مرحله سوم:
مرحله روده‌اى است که علایم آن در دهان ناگهانى و گذراى روده‌اى همراه اسهال، سرگیجه، تنگى نفس و رنگ‌پریدگى مى‌باشد. در این بیماری، افزایش ائوزینوفیل در خون محیطى مشاهده مى‌گردد.
هر کرم بالغ قادر است روزانه بین ۱/۰ تا ۳/۰ میلى‌لیتر خون بخورد و در آلودگى‌هاى شدید و طولانى موجب کم‌خونى آشکارا از نوع میکروسیستیک هیپوکرومیک و فقر آهن مى‌گردد. تشخیص این کرم با مشاهدهٔ تخم در مدفوع، به روش غوطه‌ور ساختن و با روش کاتو صورت مى‌گیرد.
– ا پیدمیولوژى انکلیستومیازیس در دنیا و ایران:
طبق گزارش سازمان جهانى بهداشت آلودگى به این کِرم، رو به افزایش بوده، در حال حاضر افزون بر ۹۰۰ میلیون نفر است. آلودگى به کرم‌هاى قلاب‌دار در کشور ما، طبق برآورد دکتر امینى در سال ۱۳۴۷ سه‌میلیون نفر تخمین زده شده و محل انتشار این کرم‌ها در کشور، دردو منطقهٔ جنوب (شامل استان خوزستان و سیستان و بلوچستان و هرمزگان) و منطقهٔ شمال (از آستارا تا گرگان در مسیر سواحل دریاى مازندران) مى‌باشد. گونهٔ بیشتر در شمال، نکاتور و در جنوب، انکیلوستوم است. در سال‌هاى اخیر طبق مطالعه‌هاى انجام‌شده توسط اداره مبارزه با بیمارى‌هاى واگیر در سال ۱۳۷۰ آلودگى در استان گیلان ۷۵/۲% آذربایجان غربى ۷/۰%، لرستان ۵/۰%، فارس ۲/۰% و مازندران ۱/۰% برآورد گردیده و در سایر نقاط کشور آلودگى وجود ندارد.
– عوامل مؤثر درانتشار و توسعه بیمارى:
– عوامل محیطى:
۱. فعالیت لاروها بستگى به ذرات تشکیل‌دهنده خاک دارد. هرچه ذرات درشت‌تر باشند، اکسیژن و آب کافى جهت نیاز لارو بیشتر مهیا مى‌شود و لاروها بهتر به زندگى خود ادامه مى‌دهند.
۲. میزان بارندگى و رطوبت ازجمله عوامل مؤثر در رشد لارو است.
۳. درجه حرارت مناسب براى رشد و نمو لاروها بین ۷ تا ۳۶ درجه سانتى‌گراد است. وجود سایه باعث مى‌شود که لاروها به‌مدت طولانى در خاک زنده بمانند.
– عادات و رسوم ساکنان:
استفاده از کود انسانى در بعضى روستاها، نداشتن مستراح و یا استفاده نکردن از آن، نپوشیدن کفش و استفاده نکردن از چکمه و دستکش هنگام کار در معدن و برنجارى و چایکاری، نحوهٔ مصرف مواد غذائى و طریق استفاده از آن در مجموع مى‌تواند در انتقالى بیمارى مؤثر باشد.
– سایر عوامل:
عوامل فیزیولوژیک مثل دوران باردارى و شیردادن مادر و دوران کودکى که به خون نیاز فراوان است، مى‌تواند در شدت بیماری، تأثیر داشته و علایم کم‌خونى را آشکار سازد. شدت آلودگى در افراد، موجب بروز خودنمائى‌هاى بالینى بیشتر مى‌گردد. براى تعیین شدت آلودگى در افراد، به دو روش عمل مى‌کنند:
۱. شمارش تعداد تخم در هر گرم مدفوع
۲. دادن دارو به افراد آلوده و بدست آوردن کرم و شمارش آن
– عملیات انجام‌شده در جهان و ایران جهت پیشگیرى و کنترل کرم:
روش مبارزه با این کرم مشابه آسکاریس است. اولین کوشش جهت مبارزه در دنیا در معادن اروپا با احداث مستراح و درمان بیماران شروع گردید که تاحدودى میزان آلودگى کاهش پیدا کرد. در دهه دوم سدهٔ بیستم، بنیاد راکفلر با بکارگیرى روش دفع، به‌روش بهداشتى و درمان دسته‌جمعى و آموزش بهداشت در آمریکا و سایر نقاط دنیا اقدام کرد که تنها در چند نقطه از کشورهاى آمریکاى شمالى مؤثر واقع گردید.
در ایران مبارزه با این کرم با ساختن مستراح‌هاى بهداشتى در روستاها آغاز شد که از انتشار مدفوع به سطح خاک جلوگیرى گردد. متأسفانه به‌دلیل استفاده نکردن از این مستراح‌ها این اقدام مؤثر واقع نشد، زیرا بیشتر افراد بنا به عادت قبلی، دفع مدفوع را در حاشیه مزارع و کنار دیوارها انجام مى‌دادند. در ضمن عملیات مبارزه علیه این کرم در دو گروه روستا با استفاده از درمان به تنهائى و درمان همراه با تسهیل‌هاى بهداشتى نشان داد که میزان آلودگى در روستاهاى اول، از ۶۵% به ۲۵% و در روستاهاى دوم از ۸۰% به ۲۳% کاهش پیدا کرد. همان‌طورى که اشاره گردید، اداره مبارزه با بیمارى‌هاى واگیر تحت یک برنامه تنظیم‌شده، ضمن برآورد میزان آلودگی، اقدام به درمان بیماران نموده است.
– پیشگیرى و کنترل انکیلوستومیازیس:
پیشگیرى بیمارى مشابه آسکاریس، شامل سه مرحله بهسازى محیط، آموزش بهداشت و درمان دسته‌جمعى مى‌باشد.