در بدن چه اتفاقی میافتد وقتی غذا نمیخوریم؟
همه چیز درباره اتوفاژی
وقتی برای مدتی غذا نمیخوریم، بدن فقط «تحمل گرسنگی» نمیکند؛ بلکه فعالانه خود را با شرایط وفق میدهد. یکی از مهمترین این سازوکارها، فرایندی است به نام اتوفاژی (Autophagy) که به معنی «خودخواری» است.
فهرست مطالب
- در بدن چه اتفاقی میافتد وقتی غذا نمیخوریم؟ همه چیز درباره اتوفاژی
- خودخواری سلول چه کار میکند؟
- بدن هنگام نرسیدن غذا چه روندی در پیش میگیرد؟
- اتوفاژی دقیقاً چطور عمل میکند؟
- ارتباط اتوفاژی با روزهداری و رژیمهای غذایی
- فواید بالقوه خودخواری سلولی برای سلامت
- روزهداری متناوب در برخی مطالعات انسانی
- آیا هر نوع گرسنگی مفید است؟
- چه کسانی باید در مورد روزهداری و تحریک اتوفاژی احتیاط کنند؟
- سوالات متداول
خودخواری سلول چه کار میکند؟
در این ساز و کار، سلول:
- بخشهای خراب، فرسوده یا سمی خود (مثل میتوکندریهای آسیبدیده، پروتئینهای تجمعیافته و…) را جمعآوری میکند.
- آنها را در کیسههای کوچکی به نام اتو فاکول/اتوفاگوزوم بستهبندی میکند.
- این کیسهها را به لیزوزوم (کارخانه بازیافت سلول) تحویل میدهد.
- و در نهایت مواد تخریبشده را به اسیدهای آمینه، اسیدهای چرب و قندها تبدیل میکند تا دوباره استفاده شوند.
به زبان ساده، اتوفاژی یعنی خانه تکانی و بازیافت سلولی. در زمان کمبود غذا، این خانهتکانی شدیدتر و عمیقتر میشود.
بدن هنگام نرسیدن غذا چه روندی در پیش میگیرد؟
بعد از چند ساعت غذا نخوردن، چند اتفاق مهم میافتد:
- کاهش قند خون و انسولین
- بدن دسترسی مستقیم به گلوکز از غذا را از دست میدهد.
- سطح انسولین پایین میآید.
- فعال شدن مسیرهای «صرفهجویی در انرژی»
- پروتئینی به نام AMPK (حسگر کمبود انرژی) فعال میشود.
- مسیر mTOR (که در وفور غذا فعال است و رشد را تحریک میکند) سرکوب میشود.
- شروع استفاده از ذخایر داخلی
- اول از گلیکوژن کبد استفاده میشود.
- بهتدریج چربیها تجزیه و به کتونها تبدیل میشوند.
- همزمان، برای تأمین مواد اولیه، اتوفاژی در بسیاری از بافتها افزایش مییابد.
مطالعات حیوانی نشان دادهاند که گرسنگی کوتاه مدت تا متوسط (مثلاً ۱۲ تا ۲۴ ساعت در موش) میتواند بهطور قابلتوجهیخودخواری سلولی را در کبد، عضله، قلب و مغز افزایش دهد
[Mizushima & Komatsu, 2011; Alirezaei et al., 2010]
اتوفاژی دقیقا چطور عمل میکند؟
این فرایند را میتوان در چند مرحله خلاصه کرد:
- حس کردن کمبود مواد مغذی یا استرس
- سلول کاهش اسیدهای آمینه، گلوکز یا اکسیژن، یا وجود مواد سمی و پروتئینهای خراب را تشخیص میدهد.
- پروتئینهای کلیدی مانند ULK1، Beclin1، Atgها فعال میشوند.
- تشکیل غشای اولیه (فازوفور)
- تکهای از غشا در سیتوپلاسم شروع به رشد میکند.
- پروتئینی به نام LC3 به این غشا متصل میشود و علامت میزند که اینجا قرار است اتوفاگوزوم ساخته شود.
- بلعیدن اجزای خراب سلول
- این غشا، دور میتوکندریهای خراب، پروتئینهای تودهشده یا حتی برخی باکتریها بسته میشود.
- حاصل، کیسهای دو جداره به نام اتوفاگوزوم است.
- ادغام با لیزوزوم و هضم
- اتوفاگوزوم با لیزوزوم ادغام میشود و «اتولیزوزوم» میسازد.
- آنزیمهای قوی داخل لیزوزوم همه چیز را به واحدهای کوچک میشکنند.
- بازیافت مواد
- اسیدهای آمینه، اسیدهای چرب و قندهای ساده وارد چرخههای انرژی و ساخت پروتئین و غشاهای جدید میشوند.
- نتیجه: سلولی تمیزتر، کارآمدتر و با منابع تجدید شده.
این فرایند همیشه بهصورت پایهای در بدن فعال است، اما در زمان گرسنگی و استرس افزایش قابلتوجهی پیدا میکند
ارتباط اتوفاژی با روزه داری و رژیمهای غذایی
روزهداری متناوب و خودخواری سلولی
روزهداری متناوب (Intermittent Fasting) الگوهای مختلفی دارد، مثل:
- ۱۶/۸ (۱۶ ساعت عدم مصرف کالری، ۸ ساعت غذا خوردن)
- ۵:۲ (۵ روز معمولی، ۲ روز در هفته با کالری بسیار کم)
- روزهداری یک روز در میان
پژوهشها (عمدتاً روی حیوانات، و تا حدی در انسان) نشان میدهد:
- در دورههای بدون کالری،
- انسولین کاهشی است.
- mTOR افزایشی است.
- AMPK و اتوفاژی افزایشی است.
- با شروع غذا خوردن دوباره، خودخواری کاهش مییابد و مسیرهای رشد و ساخت (آنابولیک) فعال میشود.
از چه زمانی خودخواری سلولی شروع میشود؟
در انسان به طور دقیق مشخص نیست، چون اندازهگیری مستقیم آن سخت است. اما براساس جمعبندی مطالعات حیوانی و شاخصهای غیرمستقیم در انسان:
- حدود ۸–۱۲ ساعت بعد از آخرین وعده غذا:
- بدن بیشتر به ذخایر داخلی تکیه میکند.
- آغاز تغییرات هورمونی و متابولیک.
- ۱۲–۲۴ ساعت:
- خودخواری در بسیاری از بافتها در حیوانات بهطور واضح افزایش نشان میدهد.
- در انسانها، شواهد غیرمستقیم از افزایش برخی مارکرها وجود دارد، ولی هنوز قطعی نیست که از کدام ساعت و با چه شدتی.
- بیش از ۲۴–۴۸ ساعت روزهی کامل:
- در مدلهای حیوانی، اوج قابل توجه خودخواری در برخی بافتها دیده میشود،
- اما چنین روزههای طولانی در انسان باید فقط با نظارت پزشکی انجام شود.
بنابراین هر نوع ادعای دقیق مثل «اتوفاژی دقیقا از ساعت ۱۶ شروع میشود» علمی و قطعی نیست؛
ما فقط میدانیم گرسنگیِ کنترل شده، یکی از محرکهای مهم خودخواری است، نه اینکه دقیقه و ساعت دقیق آن چیست.
فواید بالقوه خودخواری سلولی برای سلامت
این فرآیند، یک تیغ دولبه است؛ در حد متعادل مفید، و در حالت افراطی یا نابجا میتواند مضر باشد. اما در مجموع، در شرایط مناسب، نقش محافظتی مهمی دارد:
پیری و طول عمر
- با افزایش سن، کیفیت سیستمهای پاکسازی سلولی از جمله خودخواری کاهش مییابد.
- تجمع پروتئینهای خراب، میتوکندریهای معیوب و مواد اکسیدشده، به پیری سلولی و بافتی کمک میکند.
- در مدلهای حیوانی، افزایش اتوفاژی (مثلاً با محدودیت کالری یا داروها) با:
- افزایش طول عمر،
- کاهش بیماریهای وابسته به سن
همراه بوده است.
مغز و بیماریهای عصبی (آلزایمر، پارکینسون و …)
- بسیاری از بیماریهای عصبی با تجمع پروتئینهای سمی (مثل آمیلوئید-بتا، تاو، آلفا-سینوکلئین) همراهاند.
- اتوفاژی یکی از راههای اصلی جمعآوری و نابودی این پروتئینهاست.
- در مدلهای حیوانی، تقویت اتوفاژی میتواند:
- سرعت پیشرفت علائم شبیه آلزایمر و پارکینسون را کاهش دهد.
- روزهداری کوتاهمدت در موشها، اتوفاژی عصبی را افزایش داده و به محافظت از نورونها کمک کرده است.
سرطان
نقش اتوفاژی در سرطان پیچیده است:
- در مراحل اولیه:
- با حذف سلولها و اندامکهای آسیبدیده،
- کاهش استرس اکسیداتیو،
- و جلوگیری از تجمع جهشها،
اتوفاژی میتواند محافظ در برابر ابتلا به سرطان باشد.
- در تومورهای شکلگرفته:
- برخی سلولهای سرطانی از اتوفاژی استفاده میکنند تا در محیط فقیر از اکسیژن و مواد مغذی زنده بمانند.
- در این حالت، مهار اتوفاژی میتواند حساسیت تومور به شیمیدرمانی را افزایش دهد.
پس:
- اتوفاژی مناسب → میتواند در پیشگیری از سرطان نقش داشته باشد.
- اما در درمان سرطانهای موجود، ماجرا پیچیدهتر است و نباید بدون نظر متخصص، از روزهداری شدید یا مداخلات خودسرانه استفاده کرد.
۴. متابولیسم، دیابت و کبد چرب
- اتوفاژی در تنظیم چربیها و قندها در کبد، بافت چربی و ماهیچه نقش دارد.
- در مدلهای حیوانی، اختلال در اتوفاژی میتواند به:
- کبد چرب غیرالکلی،
- مقاومت به انسولین
منجر شود.
روزه داری متناوب در برخی مطالعات انسانی
در برخی مطالعات انسانی، روزه داری مزیت های زیر را نشان داده و یکی از مکانیسمهای احتمالی این اثرات، افزایش نسبی اتوفاژی است.
- کاهش وزن
- بهبود حساسیت به انسولین
- کاهش تریگلیسرید و بهبود برخی شاخصهای کبد چرب
آیا هر نوع گرسنگی مفید است؟
خیر؛ چند نکته مهم وجود دارد:
- مدت و شدت مهم است
- گرسنگی خیلی کوتاه (مثلاً ۴–۵ ساعت) احتمالاً اثر قابلتوجهی بر اتوفاژی ندارد.
- گرسنگی بسیار طولانی یا عصرانههای افراطی میتواند:
- موجب تحلیل عضله،
- اختلال هورمونی،
- و تضعیف سیستم ایمنی شود.
- کیفیت تغذیه در زمان غذا خوردن
- اگر در بازه مجاز، غذاهای بسیار پرکالری، قند و چربی ناسالم مصرف شود،
- بسیاری از فواید احتمالی روزهداری و اتوفاژی خنثی یا حتی معکوس میشوند.
- بدن نیاز به دورههای ساخت و ترمیم هم دارد
- اتوفاژی بیشتر حالت «تمیزکاری و تجزیه» است.
- برای ساخت عضله، ترمیم بافتها و عملکرد بهینه هورمونها، دورههای کافی از تغذیه متعادل هم لازم است.
چه کسانی باید در مورد روزه داری و تحریک اتوفاژی احتیاط کنند؟
روزهداری (بهویژه طولانی یا شدید) برای همه مناسب نیست. قبل از هر نوع تغییر جدی در الگوی غذا خوردن، مشورت با پزشک ضروری است، بهخصوص اگر:
- دیابت نوع ۱ یا نوع ۲ با دارو/انسولین دارید؛
- فشار خون بالا و دارو مصرف میکنید؛
- باردار یا شیرده هستید؛
- سابقه اختلالات خوردن (بیاشتهایی عصبی، پرخوری عصبی و …) دارید؛
- بیماری کلیوی، کبدی، قلبی یا سرطان فعال دارید؛
- وزن بسیار پایین یا سوءتغذیه دارید؛
- کودک، نوجوان در سن رشد، یا سالمندِ ضعیف هستید.
در این گروهها، تلاش خودسرانه برای تحریک اتوفاژی از طریق گرسنگی میتواند خطرناک باشد.
جمعبندی
- بدن در زمان نرسیدن غذا، برای بقا و حفظ تعادل، به سراغ سیستمهای درونسلولی بازیافت مثل اتوفاژی میرود.
- اتوفاژی با «خوردن» سلولهای خراب، پروتئینهای معیوب و اندامکهای آسیبدیده، به:
- تأمین سوخت در شرایط کمبود،
- پاکسازی سموم درونسلولی،
- و حفظ سلامت طولانیمدت سلولها
کمک میکند.
- روزهداری متناوب و محدودیت کالریِ کنترلشده، یکی از محرکهای مهم افزایش اتوفاژی است؛
اما مرز بین مفید و مضر بودن آن به مدت، شدت و وضعیت سلامتی فرد بستگی دارد. - بخش زیادی از شواهد، هنوز روی حیوانات و مدلهای آزمایشگاهی است؛
نتایج در انسان امیدبخش، اما نهچندان قطعی و نیازمند تحقیقات بیشتر هستند.
سوالات متداول
۱. اتوفاژی از چه ساعتی بعد از شروع روزهداری فعال میشود؟
- زمان دقیق در انسان مشخص نیست.
- بر اساس شواهد غیرمستقیم:
- احتمالاً بعد از حدود ۸–۱۲ ساعت تغییراتی شروع میشود؛
- و در فاصله ۱۲–۲۴ ساعت، در بسیاری از بافتها در مدلهای حیوانی افزایش واضحی دیده شده است.
- هر ادعای دقیق (مثلاً «از ساعت ۱۶») بیش از حد سادهسازی است و پشتوانه محکم انسانی ندارد.
۲. آیا میتوان بدون روزهداری هم اتوفاژی را تقویت کرد؟
بله، گرچه روزهداری یکی از محرکهای قوی است، اما تنها راه نیست. بر اساس مطالعات:
- ورزش هوازی و مقاومتی میتواند اتوفاژی را در عضلات و قلب افزایش دهد.
- محدودیت کالری ملایم و مداوم (بدون گرسنگی شدید) نیز بهطور مزمن اتوفاژی را در سطحی متعادل فعال نگه میدارد.
- برخی مواد و ترکیبات (مثل رزوراترول، اسپرمیدین، رپامایسین) در مدلهای حیوانی اتوفاژی را تقویت کردهاند، اما مصرف دارویی یا مکملی آنها برای انسان هنوز قطعی و بیخطر تلقی نمیشود.
۳. آیا نوشیدنیهایی مثل قهوه و چای در زمان روزه اتوفاژی را خراب میکنند؟
- قهوه و چای بدون شکر و کالری بالا، در اغلب مطالعات روزهداری متناوب، مجاز بودهاند.
- شواهد آزمایشگاهی حتی نشان داده برخی ترکیبات قهوه ممکن است بهطور خفیف اتوفاژی را تحریک کند، ولی این نتایج هنوز قطعی و قابل تعمیم نیست.
- آنچه قطعاً میتواند روند متابولیک روزه را تغییر دهد، کالری بالاست (شکر، شیر پرچرب، نوشیدنیهای شیرین و …).
- در مجموع، اگر روزهداری مذهبی یا پزشکیِ خاصی مد نظر نیست، قهوه و چای ساده احتمالاً تداخلی جدی با اتوفاژی ندارند؛ اما داده انسانی مستقیم هم محدود است.