پرولاکتین هورمونی است که از سلول های لاکتوتروف هیپوفیز ترشح می شود . این هورمون از ۱۹۹ اسیدآمینه تشکیل شده و ساختمان آن مشابه ساختمان هورمون رشد است. نقش اصلی پرولاکتین تحریک رشد و نمو پستان ها و راه اندازی و تداوم شیردهی است. با وجود این ، تولید شیر به حضور هورمون های انسولین، استروئیدهای قشرغده فوق کلیه، استروژن، پروژسترون و هورمون های تیروئیدی هم نیاز دارد.
اثرات دیگر پرولاکتین به دستگاه تولید مثل مربوط می شود. پرولاکتین تعداد گیرنده های LH روی جسم زرد تخمدان ها و سلول های لایدیک بیضه ها را افزایش می دهد. این کار ، منجر به افزایش ساخت و ترشح پروژسترون در زنان و تستسترون در مردان می شود .
پرولاکتین اثرات خود را از راه گیرنده هایی که فعالیت تایروزین کینازی دارند به انجام می رساند . گیرنده های پرولاکتین تنها در صورت جفت بودن (به شکل دیمر) می توانند فعالیت کنند. از این رو، برای فعال کردن آن ها دو مولکول پرولاکتین نیاز است .
عوامل اثرگذار بر ترشح
تحریک لمسی نوک پستان و پیرامون آن محرک اصلی ترشح پرولاکتین از لاکتوتروف های هیپوفیز است. ترشح پرولاکتین در مردان نیز رخ می دهد . البته، برخی از نویسندگان عنوان کرده اند که ترشح این هورمون در مردان با تحریک نوک پستان آغاز نمی شود .
محرک های دیگری که باعث ترشح پرولاکتین می شوند :
· نزدیکی جنسی و تحریک دهانه ی رحم
· تنش های روحی و فیزیکی
· هورمون آزاد کننده ی تیروتروپین ( TRH )
تعداد گیرنده های TRH روی لاکتوتروف ها با فیدبک منفی هورمون های تیروئید کاهش و با استروژن ها افزایش می یابد. از این رو، در پی ترشح استروژن دردوران بلوغ ، ترشح پرولاکتین افزایش می یابد و در بارداری افزایش بیشتری نشان می دهد. استروژن ها باعث تکثیر سلول های لاکتوتروف نیز می شوند. ترشح پرولاکتین از عمل نظارتی هیپوتالاموس نیز اثر می پذیرد. هیپوتالاموس با ترشح دوپامین از ترشح پرولاکتین جلوگیری می کند .
نارسایی های پرولاکتینی
ترشح پایه ای پرولاکتین در حالت عادی به صورت ضربانی و اوج ترشح آن هنگام خواب است. هیچ گونه وضعیت بالینی که با کاهش پرولاکتن مرتبط باشد، گزارش نشده است. اما ، این کمبود در روند شیردهی زنانی که تازه بچه به دنیا آورده اند می تواند اشکال ایجاد کند.
ترشح بیش از اندازه ی پرولاکتین با نشانه های گوناگونی در زنان و مردان همراه است. در زنان، معمول ترین نشانه ها، قطع قاعدگی، تراوش شیر از پستان ها و نازایی است. در مردان معمول ترین نشانه ها ، کاهش میل جنسی ، سردرد، سردی ، بزرگ شدن پستان ها و ناباروری است. این اثرات را به عمل مهاری پرولاکتین بر GnRH نسبت داده اند.
چند عامل می توانند باعث افزایش بیش از اندازه ی ترشح پرولاکتین شود:
· تومورهای ترشح کننده ی پرولاکتین؛ این تومورها در چند سال آرام آرام در هیپوفیز رشد می کنند .
· کمبود ترشح هورمون های تیروئید؛ در این حالت TRH که ب رای جبران افزایشیافته است باعث بالا رفتن پرولاکتین می شود .
· اختلال در کارکرد سلول های ترشح کننده ی دوپامین؛ چنین اختلالی در پی درمان با داروهای ضد دوپامین نظیر کلرپرومازین و هالوپریدول(که برای درمان شیزوفرنی به کار می روند ) و داروی ضد استفراغ متوکلوپروماید رخ می دهد .
· تنش های روحییا فیزیکی همچون عفونت؛ ترشح پرولاکتین چنان به اثرات تنش حساس است که جراحت کوچک حاصل از گرفتن نمونه ی خون از بازو به منظور انجام سنجش هورمون پرولاکتین ممکن است سطح آن را به میزان چشمگیری افزایش دهد .
سنجش میزان هورمون
از آن جا که میزان تولید و ترشح پرولاکتین از عوامل گوناگونی اثر می پذیرد ، در اندازه‌گیری آن دقت زیادی باید به کار برده شود:
· بیمار نباید هیچ گونه دارویی مصرف کرده باشد .
· خونگیری ساعت ۸ صبح و به صورت ناشتا انجام گیرد .
· نظر به این که نیمه عمر پرولاکتین ۳۰ دقیقه و ترشح آن به شدت از تنش (استرس) اثر می پذیرد ، پیش از خونگیری ، بیمار به مدت نیم ساعت در محل آزمایشگاه استراحت کند .
· تحریک پستان ها به هر دلیلی باعث افزایش پرولاکتین می شود .
· هنگام خونگیری سعی شود رگ مناسبی انتخاب گردد. چون با چند بار ورود سوزن به رگیا عضله، بیمار دچار تنش می شود و سطح هورمون افزایش می یابد .
در هر حال چنانچه مقدار پرولاکتین بیش از اندازه ی عادی باشد، بهتر است آزمایش بار دیگر انجام شود و اگر باز هم نتیجه پیشین به دست آمد ، برای بار سوم بهتر است بیمار پانزده دقیقه پیش از خونگیری با مالش، سرپستان ها را تحریک کند. این کار در افراد سالم سطح پرولاکتین را چندان افز ایش نمی دهد، اما در افرادی که سلول های لاکتوتروف پرکاری دارند، می تواند پرولاکتین را تا ده برابر افزایش د هد.
از آزمون تحریکی به کمک تزریق TRH نیز می توان کمک گرفت . در این حالت ، خونگیری پس از تزریقیک آمپول ۲۵۰ میکروگرمی به بیمار در دقیقه های صفر، ۲۰ و ۶۰ انجام شود . افزایش پرولاکتین در افراد مبتلا به آدنوم هیپوفیز بسیار بسیار شدید است .
نویسنده: پروفسور ناصر ملک نیا