نکاتی درمورد سرطان تخمدان و بیماری های مربوط به تخمدان
تخمدان‌ها یک جفت اندام تولید کننده تخمک یا به بیان دیگر سلول‌های تخمک هستند که سلامتی دستگاه تناسلی زنانه را حفظ می‌کنند. تخمدان‌ها، مانند همتای خود در دستگاه تناسلی مردانه یعنی بیضه‌ها، گناد یا غده جنسی محسوب می‌شوند. در مجموع باید گفت که این غده‌های جنسی در اصل اندام‌های تناسلی هستند.
تخمدان‌ها علاوه بر نقش داشتن در تولید تخمک، به دلیل ترشح هورمون‌های استروژن و پروژسترون یعنی هورمون‌های ضروری برای باروری و عملکرد طبیعی دستگاه تناسلی، جزء غدد درون‌ریز به شمار می‌آیند.
هورمون‌های تخمدان
تخمدان‌ها دو گروه از هورمون‌های جنسی، یعنی استروژن و پروژسترون، را تولید و آزاد می‌کنند. سه گونه اصلی از استروژن به نام‌های استرادیول، استرون و استریول وجود دارد. این مواد در کنار یکدیگر باعث می‌شوند تا ویژگی‌های جنسی زنانه در دوران بلوغ به خوبی شکل بگیرد و رشد پیدا کند؛ به علاوه باروری را نیز ممکن می‌سازند.
استروژن (به ویژه استرادیول) در رشد سینه، توزیع چربی در لگن (مفصل‌های ران)، پا و سینه و رشد اندام‌های تناسلی نقش حیاتی دارد. یکی دیگر از وظایف تخمدان‌ها ترشح هورمون ریلاکسین پیش از زایمان است. دیگر هورمون فرعی ترشح شده توسط تخمدان‌ها هورمون اینهیبین است که برای پیام رساندن به غده هیپوفیز به منظور جلوگیری از ترشح هورمون تحریک کننده فولیکول مهم است.
تولید و عملکرد استروژن و پروژسترون
استروژن و پروژسترون نقش مهمی در آماده‌سازی رحم برای قاعدگی دارد و آزاد شدن این هورمون‌ها تحت تاثیر هیپوتالاموس صورت می‌گیرد.
پس از رسیدن به سن بلوغ، تخمدان‌ها هر ماه یک تخمک آزاد می‌کنند، تخمدان چپ و راست به تناوب در آزاد کردن تخمک یا در اصطلاح تخمک‌گذاری نقش دارند.
هیپوتالاموس پیامی را به منظور آزاد کردن مواد گنادوتروپیک، هورمون تحریککننده فولیکول و هورمون لوتئیینیزه کننده به غده هیپوفیز می‌فرستد. وجود این هورمون‌ها برای عملکرد طبیعی دستگاه تناسلی، از جمله تنظیم سیکل قاعدگی، ضروری است.
همزمان با حرکت رو به پایین تخمک در لوله فالوپ، پروژسترون آزاد می‌شود. این هورمون توسط غده موقتی به نام کورپوس لوتئوم ترشح می‌شود که پس از تخمک گذاری در داخل تخمدان ایجاد می‌شود. پروژسترون با ضخیم کردن پوشش داخلی رحم، بدن را برای بارداری آماده می‌کند.
چنانچه بارداری صورت نگیرد، غده کورپوس لوتئوم ناپدید می‌شود. اما چنانچه خانمی باردار شود، بارداری موجب بالا رفتن سطح استروژن و پروژسترون می‌شود تا از بلوغ تخمک‌های دیگر جلوگیری شود. پروژسترون نیز به منظور جلوگیری از انقباض‌های رحمی مختل کننده رشد جنین و نیز آماده کردن سینه برای شیردهی ترشح می‌شود.
بالا رفتن میزان استروژن در پایان دوران بارداری به غده هیپوفیز هشدار می‌دهد تا اکسی توسین، یعنی عامل انقباض‌های رحمی، را آزاد کند. تخمدان‌ها پیش از زایمان ریلکسین یعنی ماده‌ای را ترشح می‌کنند که همان گونه که از نام آن برمی‌آید رباط‌های لگن را برای آسان شدن وضع حمل، شل می‌کند.
در دوران بارداری بیش از هر زمان دیگری هورمون ترشح می‌شود، اما در نزدیکی سن یائسگی، یا به عبارتی پایان باروری، میزان استروژن به یک باره پایین می‌آید و در نتیجه عارضه‌های متعددی بروز می‌یابد.
بیماری‌ها و اختلالات تخمدان
سندرم تخمدان پلی کیستیک
یکی از شایع ترین بیماریهای تخمدان، سندرم تخمدان پلی کیستیک است که ۱۰-۵% زنان را در سن باروری مبتلا می‌سازد. در تخمدان پلی کیستیک، فولیکول‌ها تا یک مرحله خاص رشد می‌کنند، اما پس‌ازآن رشد آنها متوقف‌شده و قادر به آزاد کردن تخمک نمی‌باشند. این فولیکول‌ها در سونوگرافی به‌صورت علائم کیست تخمدان ظاهر می‌شوند. هر ناهنجاری که موجب فقدان رشد طبیعی تخمدان‌ها شود، مانند سندرم ترنر، می‌تواند بر عملکرد صحیح تخمدان‌ها تأثیر گذاشته و موجب از دست دادن قدرت باروری یک زن شود. تخمدان‌ها می‌توانند در طی درمان بیماریهای دیگر، به‌ویژه شیمی‌درمانی یا رادیوتراپی برای درمان سرطان آسیب ببینند.
آمنوره
اگر یک زن در طول سال‌های باروری خود چرخه قاعدگی نداشته باشد، این بیماری آمنوره نامیده می‌شود. این بیماری می‌تواند توسط عوامل مختلف ایجاد شود. این عوامل عبارت‌اند از بی‌اشتهایی (اختلال در غذا خوردن که موجب کاهش شدید وزن بدن می‌شود) و سطوح بسیار پایین چربی بدن در ورزشکارانی که در سطح بسیار بالا آموزش می‌بینند. در این موارد، قدرت باروری می‌تواند با افزایش وزن و افزایش چربی بدن بازگردانده شود. اختلالات غده هیپوفیز می‌تواند عملکرد طبیعی تخمدان را تحت تأثیر قرار دهد چراکه فقدان هورمون‌هایی که به‌طورمعمول از غده هیپوفیز آزاد می‌شوند، تحریک تولید هورمون و توسعه فولیکول در تخمدان‌ها را کاهش می‌دهند. تیروئید پرکار (تیروتوکسیکوز)، می‌تواند به آمنوره و بیماریهای جدی دیگر منجر شود.
پوکی استخوان
پوکی استخوان و موارد دیگری چون تغییر خلق‌وخو و گر گرفتگی عموماً از عوارض یائسگی است. کاهش ناگهانی استروژن یکی از ویژگی‌های اصلی یائسگی است. نقش استروژن در پوکی استخوان را به بهترین وجه می‌توان به صورت نبردی بین استئوکلاست‌ها (یاخته‌های استخوان‌شکن یا سلول‌های جذب کننده استخوان) و استئوبلاست‌ها (سلول‌های سازنده استخوان) توصیف کرد.
استروژن در جبهه استئوبلاست‌ها قرار دارد و همگام با کاهش آن، استئوبلاست‌ها انگیزه خود برای تولید استخوان بیشتر را از دست می‌دهند. در نتیجه استئوکلاست‌ها با جذب کردن مقدار استخوان بیشتری از استخوان تولید شده توسط استئوبلاست‌ها پیروز میدان می‌شوند.
درمان جایگزینی استروژن در دوران یائسگی از توده استخوان محافظت می‌کند و خطر شکستگی ناشی از پوکی استخوان را کاهش می‌دهد.
کیست تخمدان
کیست‌های تخمدان کیسه‌های مملو از مایعی هستند که بانوان در هر سنی ممکن است درگیر آن شوند، هر چند اکثر بانوان در سن باروری دچار کیست می‌شوند. کیست تخمدان بسیار شایع است و اندازه آن در بازه‌ای از بزرگی نخود فرنگی تا گریپ فروت متغیر است.
اکثر کیست‌ها بی‌خطر هستند، البته کیست‌های بزرگتر (به ویژه کیست‌های با قطر بیشتر از ۵ سانتی متر) باید طی عمل جراحی خارج شوند، چون کیست‌های بزرگ باعث پیچش تخمدان و مختل شدن خونرسانی می‌شود.
کیست تخمدان بنا به دلایل مختلف ایجاد می‌شود و غالباً صرفاً بخشی از قاعدگی طبیعی هستند. وجود کیست گاهی با هیچ گونه علامتی همراه نیست و کیست‌ها پس از چند سیکل به خودی خود از بین می‌روند؛ این کیست‌ها را کیست‌های عملکردی می‌نامند که اکثراً خوش خیم هستند. اما کیست‌های آسیب‌شناختی (پاتولوژیک) یا غیرطبیعی، مانند کیست‌های سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS)، به بروز علائمی دردناک دامن می‌زنند.
درمان کیست تخمدان به اندازه و نوع کیست و علت کیست تخمدان بستگی دارد. بیمار باید در صورت تحمل درد به پزشک مراجعه کند تا تحت بهترین روش درمان متناسب با شرایط خاص خود قرار گیرد.
علائم رایج کیست‌های آسیب شناختی عبارت‌اند از:
- درد و ناراحتی شکم، واژن، کمر یا ران شایع‌ترین علامت است.
- درد و حساس شدن سینه
- نفخ
- افزایش رشد موی زائد روی صورت، قفسه سینه و پشت بدن
- درد پیش از سیکل قاعدگی یا پس از آن و عادت ماهانه نامنظم
- ناباروری
- افزایش وزن
- خستگی مزمن
- سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS): منظور از پلی کیستیک وجود تعداد بسیار زیادی کیست است.
نکته جالب این جا است که معیارهای موسسه ملی سلامت (NIH) برای تشخیص سندرم تخمدان پلی کیستیک بر وجود تخمدان پلی کیستیک در سونوگرافی لگن متکی نیست؛ بلکه تشخیص این بیماری بر پایه نشانه‌های افزایش هورمون آندروژن (هیپرآندروژنیسم) و الیگو منوره (قاعدگی کم)/ آمنوره (فقدان قاعدگی) صورت می‌گیرد.
ناباروری، قاعدگی نامنظم، جوش یا آکنه و افزایش رشد موی زائد روی صورت و بدن از دیگر شاخصه‌های اصلی PCOS محسوب می‌شود. عدم تعادل هورمونی علت اصلی این بیماری است و بسیاری از علائم از افزایش تولید آندروژن‌ها ناشی می‌شود. سطح تستوسترون آزاد این بیماران معمولاً بالا است. اضافه وزن داشتن، مقاومت انسولینی و ابتلا به دیابت نوع ۲ نیز دور از انتظار نیست. بسیاری از علائم PCOS با کاهش وزن برطرف می‌شود.
تخمدان‌ها نقش بسیار مهمی را در دستگاه تناسلی زنانه و در دستگاه غدد درون ریز بر عهده دارند. هورمون‌های ترشح شده توسط تخمدان‌ها رشد مناسب بدن بانوان و باروری سالم را ممکن می‌سازند.
سرطان تخمدان
سرطان تخمدان بیماری بسیار جدی، اماخوشبختانه نادر است. علائم آن معمولاً تا زمان پیشرفت سرطان و رسیدن آن به مراحل بعدی بروز نمی‌یابد.
درد مداوم شکم، سوءهاضمه، نفخ، خونریزی غیرطبیعی رحمی و نزدیکی درد از علائم سرطان تخمدان هستند. از آنجایی که این علائم بسیار شایع و همراه با عارضه‌های دیگر نیز هستند، در اکثر موارد نمی‌توان با اتکا بر آنها سرطان را تشخیص داد. بااین حال باید مراقب بروز چنین علائمی بود و هر گونه مورد غیرعادی را، فارغ از اهمیت ظاهری آن، با پزشک در میان گذاشت.
خطرناک‌ترها و کم‌خطرها
چندین نوع از سرطانهای تخمدان وجود دارد؛ از جمله سرطان اپی‌تلیال، سرطان بوردرلاین و سرطان سلول‌های زاینده. شایع‌ترین نوع، سرطان سلول‌های اپی‌تلیال یا سلول‌های پوشش‌دهنده تخمدان‌هاست و حدود ۸۰ تا ۹۰درصد سرطانهای تخمدان از این نوع هستند.
سرطانهای بوردرلاین یا سرطان سلول‌های بنیادین سرطانهای نسبتا خوش‌خیم‌تر و کم‌خطرتری هستند که با یک جراحی کوچک قابل درمانند. سرطان سلول‌های زاینده یا جرم سل تخمدان هم بین ۵ تا ۱۰درصد سرطانهای این عضو است و در سلول‌هایی که در آینده به تخمک بدل می‌شوند، رخ می‌دهد.
آنهایی که فرزند ندارند بیشتر در خطر هستند
اما عوامل خطر و نکاتی که ممکن است احتمال سرطان را در زنان بالاتر ببرد چیست؟ به طور کلی می‌توان چند عامل خطر اصلی را در این مورد ذکر کرد:
۱- نداشتن فرزند و باردار نشدن، دخترانی که ازدواج نمی‌کنند یا پس از ازدواج باردار نمی‌شوند بیشتر درمعرض ابتلا به این بیماری هستند.
۲- هرقدر سن بالاتر رود احتمال ابتلا به بیماری بیشتر می‌شود. عموما این سرطان زنان بالای ۵۰ سال را به‌خود درگیر می‌کند و بیشترین افراد مبتلا بین ۵۵ تا ۶۰ سال را دارند.
۳- داشتن سابقه ابتلا به سرطان تخمدان در یکی از افراد نزدیک خانواده از مهم‌ترین فاکتورهای ابتلا به این بیماری است. مطالعات همچنین نشان داده ابتلای نزدیکان فرد به سرطانهای روده بزرگ، رکتوم، رحم یا سرطان سینه هم احتمال ابتلای فرد به سرطان تخمدان را افزایش می‌دهد.
۴- زنانی که برای برطرف کردن علائم دوران یائسگی تحت هورمون درمانی قرار می‌گیرند و برای آنها داروهای هورمونی صرفا استروژنی تجویز می‌شود، اگر برای ۱۰سال این هورمون‌ها را دریافت کنند احتمال ابتلای آنها به سرطان تخمدان افزایش می‌یابد.
۵- برخی تحقیقات نشان داده، داروهای تحریککننده تخمدان‌ها که برای استفاده‌کنندگان از شیوه درمان ناباروری IVF تجویز می‌شود، احتمال بروز سرطان تخمدان از نوع بوردرلاین را افزایش می‌دهد.
۶- زنانی که به بیماری آندومتریوز مبتلا هستند احتمال بیشتری برای ابتلا به سرطان تخمدان دارند.
۷- زنان با اضافه‌وزن زیاد و دارای BMI بالای ۳۰ هم احتمال ابتلای بیشتری دارند.
۸- زنان پاکستانی، نروژی، ایسلندی، لهستانی و هلندی بالاترین درصد مبتلایان به این بیماری را تشکیل می‌دهند.
علائمی که می‌توان آنها را علائم احتمالی اولیه سرطان تخمدان دانست عبارتند از:
۱- افزایش ناگهانی سایز شکم و علائم شبیه به نفخ شکم
۲- درد دائمی و گنگ در ناحیه شکم و زیر شکم
۳- سیر شدن پس از خوردن مقدار بسیار کم غذا
۴- مشکل در بلع غذا
۵- علائم ادراری از جمله احساس فوریت و تکرر ادرار
۶- تغییر در شیوه معمول دفع
۷- درد پشت به همراه احساس خستگی عمومی
نکته‌ای که باید به آن توجه کرد این است علائمی که مشابه علائم بیماری IBS هستند اگر ناشی از سرطان تخمدان باشند همیشه حاضر و پایدارند در حالی که علائم IBS به صورت مقطعی ظاهر می‌شود.
سرطان تخمدان در چه دوره ای از زندگی زنان بیشتر است؟
رشد بدخیم و غیرطبیعی سلول های تخمدان موجب ایجاد سرطان تخمدان می شود که در سنین مختلف از قبل از بلوغ، دوران بارداری و پس از یائسگی دیده می شود. سرطان های تخمدان بسیار متعدد و متنوع هستند و شدت رشد و سرعت بیماری بر حسب نوع سرطان تخمدان متفاوت است.
ولی به طور کلی در سنین قبل از یائسگی شایع تر است. در حدود یک درصد از سرطان های تخمدان زیر ۲۰ سالگی ایجاد می شود. شایع ترین سن ابتلا حدود ۴۰ تا ۵۰ سالگی است و ۳۰ تا ۴۰ درصد بدخیمی های تخمدان بعد از ۶۵ سالگی رخ می دهد.
علت این سرطان چیست؟
علت آن در تمام موارد قابل تشخیص نیست. ارتباط ژنتیک و ارثی در برخی انواع سرطان تخمدان وجود دارد. بنابراین اگر در مادر یا خواهر یک خانم، سابقه سرطان تخمدان وجود داشته باشد، خطر ابتلا در ایشان بیشتر از سایر افراد است. چاقی و مصرف غذاهای چرب هم در افزایش سرطان های مختلف از جمله سرطان تخمدان موثر است.
سرطان تخمدان در خانم هایی که زایمان نداشته اند بیشتر از کسانی است که بارداری و زایمان داشته اند. بلوغ زودس و یائسگی دیررس هم خطر این سرطان را افزایش می دهد. مصرف قرص های ضدبارداری ممکن است در کاهش سرطان تخمدان نقش داشته باشد و کسانی که از قرص های ضدبارداری استفاده می کنند کمتر به این سرطان مبتلا شوند.
می توان از آن پیشگیری کرد؟
قرص های ضد بارداری خوراکی تنها روش توصیه شده برای پیشگیری از سرطان تخمدان است. خطر ابتلا به این نوع سرطان در بیمارانی که قرص های ضد بارداری خوراکی مصرف کرده اند، به نسبت کسانی که از داروهای ضد بارداری استفاده نمی کنند کمتر است. بارداری و زایمان هم به کاهش شیوع آن کمک می کند
