کرم‌هاى شیستوزوما از دستهٔ ترماتودهائى بوده که داراى پیشینه تاریخى مى‌باشند. این کرم‌ها عامل بیمارى شیستوزومیازیس یا بیلارزیوز در انسان است که ازجمله بیمارى‌هاى مهم دنیا مى‌باشد. چهارگونه شیستوزوما در انسان بیمارى ایجاد مى‌کند که عبارتند از: هماتوبیوم (Hematobium)، مانسونى (Mansoni)، ژاپونیکوم (Japonicum) و انترکالاتوم (Entercalatum). گونهٔ اول، عامل شیستوزومیاز مثانه و سه گونهٔ دیگر عامل شیستوزومیاز گوارشى است. آلودگى در کشور ما منحصر به شیستوزوما هماتوبیوم است
– شیستوزوما هماتوبیوم:

شیستوزوما هماتوبیوم کرمى است که نر و ماده از هم جدا هستند. نرها ۱۰ تا ۱۵ میلى‌متر طول دارند و داراى برجستگى تکمه‌مانند هستند. در این کرم بیضه‌ها از سه تا پنج لوب تشکیل شده است. ماده بزرگتر از نر بوده و درازاى آن به بیست میلى‌متر مى‌رسد و تخمدان در نیمه تحتانى بدن قراردارد. تخم کرم، بیضی، داراى خار انتهائى و اندازه آن بین ۱۱۲ تا ۱۷۰ میکرون است که از راه ادرار دفع و همراه ادرار وارد آب مى‌شود. در مدت کوتاهى به جنینى به‌نام میراسیدیوم تبدیل و آزاد مى‌شود. سپس وارد بدن حلزون میزبان واسط که از جنس بولینوس است مى‌شود. گونهٔ میزبان، در کشور ما بولینوس ترانکاتوس (Bulinus trancatus) مى‌باشد. در بدن این بى‌مهره مراحل اسپیروسیست ۱ و ۲ را طى‌کرده، بصورت سرکرى با دم دوشاخه (فورکوسرکر) از بدن حلزون آزاد و وارد آب مى‌شود. انسان وقتى با آب آلوده به سرکر تماس پیدا کرد، لارو وارد پوست شده، طى سه روز به ریه مى‌رسد و از آنجا وارد کبد شده، در مدت سه ماه به کرم بالغ تبدیل مى‌شود. کرم ماده پس از بارور شدن در کبد به‌سوى رگ‌هاى اطراف مثانه روان مى‌شود و تخم‌گذارى مى‌کند. این کرم – همان‌طور که پیش از این نیز اشاره شد – عامل شیستوزومیاز مثانه است.
– مراحل سه‌گانه بیمارى:
۱. مرحله حمله:
با ورود سرکر به پوست شروع شده، با مهاجرت به ریه و بعد کبد پایان مى‌یابد. به لارو کرم در زمان مهاجرت، شیستوزومولا گفته مى‌شود. ورود سرکر در پوست بصورت درماتیت پوستى خفیف تظاهر مى‌کند. شیستوزومول سپس به ریه رفته، با خونریزى و التهاب مختصر بافتى همراه مى‌شود. در کبد بدون علایم خاص و بندرت با ارتشاح بافت کبد همراه مى‌باشد. در مجموع این مرحله را دورهٔ نهفتگى (کمون) بیمارى مى‌نامند.
۲. مرحله استقرار کرم و ایجاد عفونت:
این مرحله با اولین تخم‌گذارى در کبد و سپس عضو اصلى شروع مى‌شود. از عوارض مهم کرم، کمخونى و سپس ضایعه‌هاى بافتى است که براثر تخم‌گذارى و شروع آسیب‌هاى گرانولوماتوز عارض مى‌شود.
۳. مرحله مزمن:
به‌علت حضور کرم و تخم هر دو در اعضاء، باعث آسیب‌هاى پاتولوژیک و ضایعه‌هاى گرانولوماتوز و فیبروز مى‌شود. علایم بالینى بصورت بزرگى کبد و طحال، کمخونى آشکار، درد ناحیه زیر شکم و مثانه و اشکال در دفع ادرار بروز مى‌کند. امکان مهاجرت تخم کرم به سایر اعضاء مانند دستگاه تناسلى و روده‌ها وجود دارد. از عوارض دیگر شیستوزوما ضایعه‌هاى پوستى است که به‌علت ورود سرکر شیستوزوماى حیوانى – بخصوص پرندگان – در پوست بوجود مى‌آید. نوع دیگر به نام درماتیت سرکرى معروف است که عامل ایجاد شیستوزوماى گاومیش است و اورینتوبیلارز یا ترکستانیکوم نام دارد و از شمال کشور و سواحل دریاى خزر گزارش گردیده است.
– اپیدمیولوژى شیستوزوما هماتوبیوم در دنیا و ایران:
انسان تنها میزبان شیستوزوما هماتوبیوم است. آلودگى از راه پوست و تماس با آب‌هاى آلوده به سرکر صورت مى‌گیرد. بیمارى در کشورهاى آفریقائى و بعضى از کشورهاى آسیائى مانند ایران، عراق، سوریه، لبنان، عربستان سعودی، جنوب پرتغال، یونان و در بمبئى هندوستان انتشار دارد. میزان آلودگى در بعضى از کشورها، مانند مصر تا ۹۵% گزارش شده است. در ایجاد آلودگى به این کرم عوامل مختلفى دخالت دارند، از قبیل وجود حلزون میزبان واسط، کشاورزى و آبیارى و شرایط اقلیمى و غیره. این عارضه یک بیمارى شغلى است که بیشتر در کشاورزان شیوع دارد. سنین آلودگى بین ۱۰ تا ۲۰ و حداکثر ۳ تا ۱۵ سالگى است. انتقال به‌طور معمول در فصل گرم صورت مى‌گیرد. با توجه به اقدام‌هاى صحیح پیشگیرى و کنترل در ۵۰ سال اخیر در چارچوب طرح سازمان جهانى بهداشت در کشور توسط انستیتو تحقیقات بهداشتى و دانشکده بهداشت دانشگاه تهران و مرکز مبارزه با بیمارى‌هاى واگیر، آلودگى به‌ این کرم رفته‌رفته کاهش پیدا کرد به‌طورى که در چند سال اخیر هیچ ‌مورد از آلودگى جدید گزارش نگردیده است. مراتب کنتزل قطعى بیمارى به سازمان جهانى بهداشت گزارش شده است تا مورد تأئید قرار گیرد.
– پیشگیرى و کنترل:
با توجه به زیست‌شناختى انگل و چرخه آن در طبیعت اولین اقدام براى پیشگیری، مبارزه با میزبان واسط، یعنى حلزون مى‌باشد. از روش شیمیایى و بکاربردن حلزون‌کش‌هایى مثل فرسکان ۵ppm، پنتاکلروفنیل ۱۰ppm و بایر ۱ppm73 علیه میزبان واسط استفاده مى‌شود. بهسازى محیط و ایجاد تسهیل‌هاى بهداشتی، مانند آب سالم و توالت بهداشتى و آموزش بهداشت و درنهایت درمان با داروى مناسب همراه با هم، مى‌تواند در پیشگیرى نتیجهٔ بهترى داشته باشد. نتیجه این اقدام‌ها منجر به کنترل انگل در مناطق آلوده در کشور شده است.

آشنایی با چرخه زندگی شیستوزوما

شیستوزومیازیس یا بیلهارزیازیس از مهمترین بیماریهاى انگلى است. در انسان این بیمارى معمولا در اثر ۳ گونه شیستوزوما بنامهاى ش. هماتوبیوم، ش. مانسونى و ش. ژاپونیکم ایجاد مى شود. زیستگاه کرم بالغ آنها بترتیب در عروق شبکه لگنی، عروق مزانتر تحتانى و عروق مزانتر فوقانى است و در آنجا جفتگیرى وتخمگذارى مى کنند. اندازه آنها حدود یک سانتى متر است. کرمهاى ماده در هر روز بر حسب گونه از ۳۰ تا ۳۰۰۰ تخم در داخل رگها مى گذارند که براى خروج از بدن انسان از طریق مدفوع ، ادرار و یا خلط اجبارا بعد از گذشتن از دبواره رگها وارد بافتها مى شوند و بسیارى از این تخمها بدلیل دخالت سیتم ایمنى در بافتها محبوس مى شوند.
علایم بیمارى هم عمدتا بخاطر تخمهاى انگل است و شامل سوء تغذیه، نارسایى کلیه، سرطان مثاته و … است. اگرچه این کرمها Dioecious بوده یعنى داراى دو جنس نر و ماده جدا از هم هستند اما بیشتر اوقات به شکل جالبى کرم ماده در شیارى که در اثر جمع شدن بدن کرم نردر حول محور طولى خود پدید مى آورد، زندگى مى کند ( شکل). عمرهر یک از این کرمها در بدن انسان آلوده حدود ۱۰ سال است اما گاهى تا ۳۵ سال نیز مى رسد. انواع شیستوزومیازیس جمعا هر ساله ۱۵۰ میلیون نفر را در جهان آلوده مى کنند و موجب مرگ ۱-۵/۰ میلون نفر مى شوند و بدین ترتیب در میان بیماریهاى انگلی، بعد از مالاریا بیشترین مرگ و میر را دارد. قدمت این بیمارى به هزاران سال مى رسد و حتى تخم هاى کرم را در بدن مومیایى هاى مصر یافته اند. شیستوزوماها به علت شکل باریک و کشیده خود و جدا بودن ۲ جنس نر و ماده از یکدیگر با سایر ترماتودها تفاوت دارند.کرم نر ،بزرگتر ،خاکستری رنگ و دارای انتهای قدامی استوانه ای است و بدن سنگین آن دارای چین هایی است که تشکیل یک کانال ژنیکوفور طویل و شکمی را می دهد که کرم ماده تیره تر و باریک تر در طی جفت گیری در آن جای می گیرد. پوشش خارجی کرم بسته به گونه ،صاف یا دارای برجستگی است.روده به ۲ سکوم تقسیم می شود که در انتهای خلفی کرم به هم پیوسته و تشکیل لوله منفرد کوری را می دهد.
تعداد بیضه ها در جنس نر و طول رحم و تعداد تخم ها ، مشخصه گونه های مختلف هستند.سیستم دفعی مرکب از سلول های شعله ای ،لوله های جمع آوری کننده و ۲ لوله طویل است که به مثانه کوچکی با یک سوراخ دفعی انتهایی ختم می شوند.
چرخه زندگی
بسته به گونه کرم روزانه از ۳۰۰ تا ۳۵۰۰ عدد تخم وارد سیاهرگ ها می شود.بعضی تخم ها توسط جریان سیاهرگی به مرکز کبد فرستاده می شوند ولی بسیاری از آن ها توسط انقباض سیاهرگ ها در محل باقی مانده و در نتیجه آنتی ژن ها و آنزیم های تراوش شده از میراسیدیم داخل تخم واکنش التهابی موضعی آغاز می شود.
مولکول های چسبنده ای که توسط سلول های التهابی ایجاد می شوندو به تازگی شناخته شده اند نیز ممکن است در روند فوق شرکت داشته باشند.تداوم این واکنش منجر به پارگی دیواره سیاهرگ ها و حرکت تخم ها به سوی بافت های اطراف عروقی روده و مثانه و سرانجام ورود آنها به داخل مجاری این اعضا می شوند که در این صورت تخم ها با مدفوع یا ادرار دفع می شوند.تخم پس از تماس با آب تازه باز شده و میراسیدیم خارج شده تا زمان یافتن مناسب ، در آب شنا می کند.
میراسیدیم به منظور ادامه چرخه حیات خود باید در مدتی قریب به ۱۰ ساعت وارد بدن حلزون شود.در بدن حلزون پس از ایجاد ۲ نسل از رشد و تکثیر اسپوروسیست ،که روند پیچیده ای دارد سرکر های با دم ۲ شاخه از حلزون خارج می شوند.
سرکر انگل پس از ۲۴ تا ۳۶ ساعت ،عفونت زایی خود را برای میزبان مهره دار از دست می دهد.تکثیر انگل در حلزون میزبان واسط ،شانس بقای آن را افزایش می دهد.یک میراسیدیم می تواند هزاران سرکر ایجاد کند.
پوست انسان در طی استحمام ،شنا ،کار و یا شستشوی لباس در تماس با سرکر های با شنای آزاد قرار می گیرد.در این صورت سرکر به پوست چسبیده و با خشک شدن آب سطح پوست به داخل بستر عروق محیطی نقب زده و همزمان با ورود به داخل پوست ،دم خود را از دست می دهد.
در صورت خورده شدن سرکر با آب ،سرکر وارد غشای مخاطی دهان و گلو می شود .انگل که در این حالت شیستوزومولا نامیده می شود،در طی چند ساعت در غشای خود دچار تغییرات ریخت شناسی و بیوشیمیایی شده و به زودی خود را با آنتی ژنها ی میزبان پوشانده و به این ترتیب از حملات ایمنی میزبان فرار می کند.
شیستوزومولا از طریق خون آوران به قلب راست و ریه ها حمل می گردد و سپس با عبور از مویرگ های ریوی به داخل گردش عمومی خون و سرانجام به عروق کبدی می رود.در بخش داخل کبدی سیستم پورت،ترماتود های خونی تغذیه کرده و به سرعت رشد می کنند.
قریب به ۳ هفته پس از تماس پوست با سرکر ، کرم های در حال بلوغ از جریان خون پورت به داخل سیاهرگ های مزانتر ، مثانه و لگن مهاجرت می کنند.
دوره نهفته برای شیستوزوما مانسونی ،۸-۷ هفته ،شیستوزوما هماتوبیوم ۱۲-۱۰ هفته و برای شیستوزوما ژاپونیکوم ۶-۵ هفته است.کرم های بالغ ممکن است تا ۳ سال در بدن انسان زندگی کنند ولی متوسط دوره زندگی آن ها احتمالا ۱۰-۳ سال است.
بیماری انگلی شیستوزوما، دست کم ۱۵ هزار نفر از مردم کشور نیجریه را آلوده کرده است

شیوع بیماری انگلی شیستوزوما در نیجریه، دست کم ۱۵ هزار نفر از مردم این کشوررا آلوده کرده است . شیستوزوما نوعی بیماری انگلی است که حدود ۱۷۰ میلیون نفر را در منطقه زیر صحرای آفریقا و نیز حدود ۳۰ میلیون نفر دیگر را در مناطق شمال افریقا، آسیا و جنوب آمریکا مبتلا ساخته است.
مقامات بهداشتی نیجریه از ابتلای دست کم ۱۵ هزار نفر از مردم این کشور به بیماری انگلی شیستوزوما یا بیلارزیوز خبر دادند. این انگل ظاهرا در منطقه شمال شرقی نیجریه شایع شده است.
عامل این بیماری مخصوص انسان ها کرم های انگلی موسوم به شیستوزوم هستند که معمولا با خروج خود از راه ادرار توام است. به نظر می رسد که منشا این بیماری در روستایی به نام گالداماوا بوده که اکنون کارشناسان بهداشتی و متخصصان برای بررسی وضعیت بهداشتی این منطقه وارد عمل شده اند. بطور کلی ، شیستوزومیازیس بعنوان یک بیماری شغلی در روستا ها مطرح بوده کودکان و بزرگسالان هنگام شنا ، حمام کردن، ماهیگیری یا شالیکاری در آب‌های آلوده به این انگل مبتلا می‌شوند. کرم از طریق پوست وارد بدن شده و در خون راه می‌یابد و باعث کم خونی، اسهال، خونریزی داخلی، آسیب اندام‌ها و به ندرت مرگ می‌شود. به گفته مقامات این کشور، تاکنون دولت نیجریه بودجه ای حدود ۳۸ هزار و ۱۵۰ دلار آمریکا برای تهیه دارو جهت درمان مبتلایان در نظر گرفته است. این بیماری بیشتر در نواحی استوایی مشاهده می شود و بخشی از چرخه زندگی و انگل آن در بدن حلزون طی می شود و کرم های شیستوزوم روی گلبول های قرمز خون پرورش می یابند. این کرم ها مواد مغذی نظیر قندها و اسیدهای آمینه را مصرف می کنند و در نتیجه موجب بروز کم خونی و کاهش مقاومت بدن در برابر سایر بیماری ها می شوند. بیماری شیستوزوما با مرگ و میر و ناتوانی زیاد همراه است. این بیماری در سال ۲۰۰۲ میلادی حدود ۲۰۰ هزار قربانی گرفت و محاسبات نشان می‌دهد که میلیون‌ها نفر نیز طی چند سال اخیر به نوع حاد این بیماری مبتلا شده‌اند. تظاهرات بالینی این بیماری شامل التهاب بافت‌ها در نتیجه تخم‌گذاری کرم‌های ماده است. برخی از عوارض این بیماری شامل بروز خون در ادرار، ضایعات کلیوی، سرطان مثانه و نارسایی کبدی هستند.
انسان سالم در صورت تماس با آب‌های آلوده به انگل این بیماری، به آن مبتلا می‌شود.
طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت، متاسفانه شرکت‌های معتبر داروسازی در سال‌های اخیر تحقیقات درخوری را برای کشف داروهای جدید و موثر علیه این بیماری انجام نداده‌اند.
تاکنون هیچ واکسن عملى و موثرى برای مقابله با آن ساخته نشده است.