*بیماری عفونی است که بیشتر در احشام دیده میشود . ولی ممکن است انسان نیز به بیماری مبتلا گردد .نام بیماری از لغت ( زغال ) گرفته شده است چون اسکار بیماری بصورت زخمی با دلمه سیاه رنگ مشاهده میگردد .
عامل بیماری با سیل شاربن ( BACILLUS ANTHRACIS ) با سیلی است گرم مثبت بدون حرکت که ایجاد اسپور می نماید .در محیط ۳۷ درجه در آزمایشگاههای معمولی بخوبی رشد میکند و بعد از ۸ تا ۱۲ ساعت رشد میکند و در مدت ۱۸-۳۶ ساعت انکوباسیون بصورت کلنی های سفید مایل به خاکستری به قطر ۳-۲ میلی متر در محیط کشت دیده میشود .اندازه میکروب (۱۰-۳ طول و ۳/۱-۱ قطر ) میباشد اسپورمیکروب در خاک برای چند سال زنده میماند .
بیماری در انسان به صور مختلف دیده میشود . فرم پوست ( Cutaneous anthrax ) در این فرم میکرب به صورت اسپور از راه زخم های پوستی یا بوسیله فیبرهای مو و پشم به قسمت لایه زیرپوستی وارد شده و در آنجا تکثیر می نماید . و در اثر ایجاد سم باعث نکروز هموراژیک و سیاه زخم پوستی میشود . و بالاخره با پیشرفت بیماری ، از طریقه انتشار خونی میکرب ایجاد باکتریمی و توکسمی می نماید . و در همان منطقه ایجاد لنفوآدنوپاتی و لنفآنژیت میماند و بالاخره نکروز رو به بهبود رفته و بصورت یک اسکار کوچک در روی پوست باقی می ماند .
ذرآت حامل با سیل سیاه زخم که کمتر از ۵ میباشد به آلوئول های ریوی رسیده و بوسیله ماکروفاژها بلع میشوند و به سمت غدد لنفاوی مجاور منتشر میگردد – اسپور در فرم ژرمیناتیو تکثیر یافته و ایجاد خونریزی – نکروز و لنفادنوپاتی گردیده و باعث ادم و خونریزی در مدیاستن میگردد و از طریق انتشار خونی باعث پنومونی و مننژیت خواهد شد در فاز سپتی سمیک توکسین میکرب بطور مستقیم بر روی آندوتلیوم عروق ریوی اثر نموده و باعث ترمبوز عروق ریوی شده و بالاخره سرانجام نارسائی ریوی و اختلال در مرکز تنفسی و مرگ را باعث میشوند .
Gastrointestinal anthrax
فرم گوارشی بیماری از طریق آلوده بودن غذاهای حیوانی و ورود آن بدستگاه گوارش باعث بیماری – ضایعه اولیه در روده ها در سطح مخاط و بیشتر در ناحیه ایلئوم و سکوم مشاهده میگردد این مرحله را مرحله اولیه بیماری گویند و همراه با آدنیت مزانتر میباشد . و بالاخره در جدار روده ضایعات نکروتیک وهموراژیک ظاهر شده ، ممکن است به سپتی سمی و سیاه زخم نقاط دوردست را باعث شود .
هنگام بلع غذاهای آلوده به سیاه زخم ممکن است ناحیه اوروفارنکس لوزه ها و مخاط فارنکس به میکرب آلوده شده و باعث ایجاد زخم و رهاشدن توکسین همراه با آدنوپاتی وادم که مجموعا باعث اشکال در تنقس می نماید .
مننژیت سیاه زخم که یک مورد آن نیز از بخش کودکان لقمان حکیم گزارش شده بیشتر ثانویه به سیاه زخم جلدی یا ریوی و یا گوارشی گزارش شده است .Toxin سم بیماری به ویرولانس میکرب و به ساختار کپسولی میکرب بستگی دارد .
سم سیاه زخم دارای سه فاکتور است
۱٫ فاکتور ایجاد کننده ادم
۲٫ فاکتور محافظت کننده آنتی ژن
۳٫ فاکتور مرگ آور Lethal –factor
سیاه زخم پوستی معمولا روی صورت – گردن ظاهر میشود . دوره کمون بیماری ۱۰-۱ روز (بطور متوسط ۵-۲ روز است ) زخمی است گرد – کوچک خارش دار و بدون درد و به اندازه cm 1 سانتی متر ، در ظرف چند روز این برجستگی کوچک به صورت یک طاول با اطراف قرمز رنگ که اطراف آن را ادم احاطه نموده مشاهده میگردد .بعضا با لنفانژیت و لنفادنیت همراه میباشد و بالاخره علائم خونریزی در مرکز این زخم ملاحظه می گردد .
بتدریج زخم بعد از پاره شدن طاول از یک ماده سروز زرد رنگ پر از باسیل سیاه زخم مشاهده میگردد ، به مرور به یک زخم با اسکار سیاه رنگ تبدیل میشود و بالاخره دو هفته بعد از اسکار خشک می گردد .
در صورتیکه این زخم در نواحی که پوسته شل و شکننده دارند با ادم شدید در اطراف خود همراه است . مثلا اگر زخمی در نزدیکی چشم باشد ادم از طرفی به سر و صورت . از طرفی به گردن و قسمت فوقانی توراکس منتشر خواهد شد .
ادم وخیم بندرت همراه با ضایعات پوستی شاربن است و به صورت زخمهای طاولی – تب – وتوکسمی شدید همراه است .
فرم ریوی این بیماری دارای کمون ۵-۱ روز ( بطور متوسط ۴-۳ روز است ) معمولا این فرم بیماری دارای دومرحله است . در فاز اول علائم ریوی خاص وجود ندارد و بیماری با تب – کوفتگی – خستگی درد عضلات و بعضا با سرفه های خشک همراه است و در بالغین ممکن است با درد قفسه صدری همراه باشد . در امتحان بالینی در سمع ریه رال برونشیک شنیده میشود . و بالاخره مرحله بعدی که چند روز بیشتر طول نمیکشد با علائم دیسترس تنفسی – تب بالا – نفس تنگی – سیانوز و استریدوردمی است .و در همین مرحله ادم ناحیه گردن و قسمت فوقانی توراکس دیده میشود . در این مرحله در سمع ریه رال های کرپیتان در ریه شنیده میشود و در رادیوگرافی مدیاستن پهن گردیده و ممکن است بیمار دارای مایع در پلور باشد . بیمار در مدت ۲۴ ساعت ممکن است بمیرد .
در این فرم بیماری دوران کمون بیماری ۵-۲ روز است و علائم شکمی بصورت درد – تهوع – استفراغ و بی اشتهائی همراه است . بیمار تب دارست و با پیشرفت بیماری درد شکم شدید شده همراه با هماتمز و اسهال خونی است . بعضا ممکن است آسیت را در معاینه شکم لمس کنیم با پیشرفت بیماری سیانوز – شوک و توکسمی و بالاخره مرگ در مدت ۵-۲ روز عارض میشود .
بعضا ظهور مرگ را دو روز پس از استقرار بیماری دانسته اند – گرفتاری اوروفارنکس همراه با تب – بی اشتهایی ادم سرگردن و لنفوآدنوپاتی همراه است . بعضا زخم را در مخاط حلق روی لوزه ها یا دیواره خلفی فارنکس و کام سخت مشاهده میکنیم .
ادم همیشه با این نوع بیمـــــاری همراه است که باعث اخــــتلال در تنفس و بعضــــا خفگی می گردد .
این فرم بیماری شبیه به انواع دیگر مننژیت باکتریال است .
امتحانات و مطالعات سرولوژیک نشان داده است که تا چند سال بعد از بیماری مصونیت ادامه دارد و ابتلا مجدد به بیماری ثابت نشده است .
کشت میکرب بیماری از زخم پوستی در آزمایشگاههای معمولی امکا ن پذیر است و همچنین میتوان از کشت خلط وجود میکرب را ثابت کرد مگر اینکه عارضه ریوی ثانویه به عارضه پوستی باشد .
در نوع درگیری دستگاه گوارش مواد متفرقه حاوی میکرب است . همچنین میتوان مایع نخاعی مغـــــزی را کشت داد . در تمام انواع بیماری ممکن است کشت خون مثبت باشد تست های فلورسانت آنتی بادی ممکن است وجود باسیل سیاه زخم را ثابت کند .
امتحانات سرولوژیک مثل ( TEST Elisa , Indirect Hemagglutination ) و اخیرا تست Etectrophoretic – Immunotransblots در تشخیص بکار میرود .
نوع پوستی سیاه زخم با عفونت های جلدی استافیلوکوکسی – تولارمی – طاعون و درماتیت طاولی قابل تشخیص افتراقی است . و نوع ریوی آن با بیماری های ریوی با تابلو بالینی مشابه تشخیص افتراقی دارد . درگیری دستگاه گوارش با سالمونلوزیس شیگلوزیس و عفونت های پرسینا مشابه است. و بعضا با آپاندیسیت حاد قابل اشتباه است . فرمهای اوروفارنکس بعضا شبیه به سایر عفونت های دستگاه تنفس فوقانی و اوروفارنکس میباشد .
پیشگیری عبارتست از مصون داشتن حیوانات ( احشام ) و بکار بردن واکسن نزد آنها است و فرآورده های انسانی مثل پوست و پشم و استخوان باید بوسیله فرمالدئید و اتیلن اکسید و با بخار حرارت و با اشعه گام ضد عفونی شود .و در کارخانجات رعایت بهداشت در تهیه لباسهای که از پشم و پوست حیوانات بعمل میاید الزامی است ضمنا در نقاط آلوده از واکسن انسانی بدون سلول استفاده می گردد .
راه انتقال انسان به انسان و با گزش حشرات گزارش نشده است .
داروهای انتخابی در درمان سیاه زخم پنی سیلین است .
در انواع خفیف از پنی سیلین (V) به مقدار /۰۰۰/۵۰ واحد برای هر کیلوگرم در ۲۴ ساعت در ۴ روز و به مدت ۱۰-۷ روز . در انواع متوسط و شدید سیاه زخم پوستی از پنی سیلین پروکاینه به مقدار ۰۰۰/۴۰ تا ۰۰۰/۳۰ واحد برای هر کیلوگرم وزن در ۲۴ ساعت در سه نوبت بمدت ده روز از طریق عضلانی بکار میبرند . همچنین در اطفال بالاتر از ۸ سال میتوان از تتراسیکلین به مقدار mg 15 میلی گرم برای هر کیلوگرم در ۲۴ ساعت در چهار دوز بطور خوراکی و بمدت ۷ روز بکار میبرند راه درمان با تتراسیکلین بیشتر در کسانی است که به پنی سیلین حساسیت نشان دهند .
ضمنا ضایعات پوستی بایستی تمیز و پانسمان شود و نبایستی زخم منطقه پوستی را بوسیله جراحی برداشت . سیاه زخم ریوی و همچنین مننژیت با پنی سیلین کریستال از نوع (G) جی بطور داخل وریدی ۰۰۰/۴۰۰ واحد برای هر کیلوگرم وزن در ۶ دوز تقسیم و بمدت ۱۰ روز ادامه میابد ضمنا آنتی توکسین اختصاصی از مرتالیتی بیماری از ۲۸% به ۶% کاهش میدهد .
با وجود درمان با آنتی بیوتیک مرگ بعلت مننژیت سیاه زخم ۱۰۰% است و در نوع ریوی ۹۰% است . مرگ بعلت سیاه زخم پوستی بدون درمان ۲۰%-۱۰% و با درمان پنی سیلین کمتر از ۱% است . مرگ و میر در نوع گوارشی از ۵۰%-۲۵% درصد گزارش شده است .
منبع: انتشارات بال کبوتران