بیماری مالاریا مهم‌ترین بیماری انگلی بشر است که حدود ۳ میلیارد نفر از جمعیت جهان را تهدید می‌کند. این بیماری در کشورهای غربی ریشه‌کن شده، ولی در بیش از ۱۰۰ کشور گرمسیری جهان شیوع دارد که کشور ما نیز در زمره آن‌هاست. در قرن حاضر موضوع مهم در مورد این بیماری مقاوم شدن انگل بیماری به داروهای ضدانگل قدیمی و مقاوم شدن پشه آنوفل به حشره‌کش‌هاست.
پشه مالاریا
بیماری مالاریا با گزش پشه آنوفل شروع می‌شود. پشه آنوفل ماده شب‌ها خونخواری می‌کند و حین خونخواری از بزاق خود، انگل‌های مالاریا را به داخل خون انسان تزریق می‌نماید. این انگل‌ها وارد سلول‌های کبد می‌شوند و شروع به تکثیر سریع می‌کنند، به طوری که از هر یک انگل وارد شده حدود ۱۰ هزار انگل تولید می‌شود. سپس این انگل‌ها سلول‌های کبدی را پاره می‌کنند و وارد خون می‌شوند تا به گلبول‌های سرخ حمله‌ور شده و وارد آنها شوند و در آنجا تکثیر کنند.
انگل مالاریا پس از ورود به گلبول قرمز از هموگلوبین استفاده و تولید مثل می‌کند و پس از ۲ تا ۳ روز تمام هموگلوبین مصرف شده و گلبول قرمز پر از انگل می‌شود. سپس انگل‌ها گلبول‌های قرمز را پاره می‌کنند و به گلبول‌های دیگر وارد می‌شوند. به این ترتیب تعداد انگل‌ها در خون بیشتر و بیشتر می‌شود.
زمانی که تعداد انگل مالاریا از حد خاصی بالاتر رود، بیمار دچار تب می‌شود. شروع تب همزمان با پاره شدن گلبول‌هاست و پس ازآن که انگل‌ها وارد گلبول‌های تازه می‌شوند، تب قطع می‌شود و این سیکل هر ۲ یا ۳ روز تکرار می‌شود؛ یعنی بیمار ۲ روز تب ندارد و روز سوم تب می‌کند.
دو مشکل اساسی در بیماری مالاریا وجود دارد؛ یکی ایجاد کم‌خونی شدید به دلیل استفاده‌ی انگل از هموگلوبین خون و دومی تب‌های دوره‌ای است که گاهی حرارت بدن تا بالای ۴۰ درجه می‌رسد و بدن بیمار را عملا از کار می‌اندازد
زندگی انگل مالاریا دو مرحله‌ای است. به این ترتیب که با گزش پشه آنوفل ماده، انگل‌های مالاریا از انسان بیمار به روده پشه وارد و آنجا تولید مثل کرده و سپس تکثیر و وارد غدد بزاقی پشه می‌شوند و منتظر می‌مانند تا در خونخواری‌های بعدی به افراد سالم منتقل شوند و دوره جدید زندگی را آغاز کنند.
دمای محیط عامل مهمی در انتشار مالاریاست، زیرا در هوای گرم انگل‌هایی که وارد بدن پشه آنوفل می‌شوند، سریعا تولید مثل کرده و آماده سرایت به افراد سالم می‌شوند، اما در هوای خنک مدت زیادی تولید مثل انگل در بدن پشه به طول می‌انجامد و در این مدت طولانی بسیاری از پشه‌ها که عمر کوتاهی دارند، از بین می‌روند و چرخه انتقال بیماری مالاریا قطع می‌شود.
انواع مختلفی از انگل مالاریا وجود دارند که برخی بیماری خفیف و برخی بیماری بسیار شدید ایجاد می‌کنند.
نشانه‌های بیماری مالاریا
مالاریا عامل بسیار شایع تب در کشورهای گرمسیری است. شروع بیماری با خستگی، ضعف، سردرد، درد بدن و تب همراه است که دقیقا شبیه بیماری‌های ویروسی معمولی مثل سرماخوردگی است.
تب‌های شدید و دوره‌ای که در برخی موارد به بالای ۴۰ درجه می‌رسد، قبل از شروع درمان در بیماران وجود دارند، به طوری که بیمار هر سه روز یک بار دچار تب شدید و لرز می‌شود که چند ساعت ادامه دارد و سپس بهبودی پیدا می‌کند. این افزایش درجه حرارت در واقع یک مکانیسم دفاعی برای از بین بردن انگل مالاریاست، زیرا در دمای زیاد انگل‌ها کشته می‌شوند. مکانیسم دفاعی دیگر بدن فعال شدن طحال برای به دام انداختن گلبول‌های سرخ آلوده است، به این ترتیب در بیماری مالاریا، طحال بزرگ می شود و با از بین رفتن گلبول‌های سرخ آلوده، بیمار دچار کم‌خونی می‌شود.
نکته جالبی در مورد مالاریا وجود دارد و آن این است که در کشورهای آفریقایی، برخی بیماری‌های خونی مثل کم‌خونی داسی‌شکل (که در آن گلبول‌های سرخ به شکل داسی هستند) و تالاسمی شایع‌تر هستند. علت این است که این نوع کم‌خونی ها باعث مقاومت در مقابل نوع کشنده مالاریا می‌شود و بنابراین در طی زمان افرادی که این انواع کم‌خونی را داشته‌اند، بیشتر زنده مانده و زندگی کرده‌اند.
مشکل مهمی که در بیماران دچار نوع بدخیم مالاریا (فالسی پاروم) ایجاد می‌شود، این است که گلبول‌های سرخ آلوده، زائده‌ای پیدا می‌کنند که باعث چسبیدن آنها به جدار رگ‌ها و به یکدیگر می‌شود و این موضوع باعث بند آمدن خون در رگ‌ها می‌شود.
بسته شدن رگ‌های مغزی در مالاریا که باعث خواب‌آلودگی و کما می‌شود، عارضه مهم و اصلی مالاریای فالسی پاروم است. انگل مالاریا علاوه بر انسداد رگ‌های مغزی باعث بسته شدن رگ‌های جفت در خانم‌های باردار می‌شود و منجر به کوچک ماندن جنین و زیاد شدن مرگ دوران جنینی و نوزادی می‌شود.
از عوارض دیگر مالاریا، افت قند خون است که به خصوص در بچه‌ها و خانم‌های باردار ایجاد عارضه و مرگ می‌کند. به خصوص این که در حال حاضر داروی «کینین» که برای درمان مالاریای مقاوم استفاده می‌شود، نیز خود باعث افت قند خون می‌شود.
آزمایش خون در بیماری مالاریا
بیماری مالاریا با دیدن انگل در لام خون محیطی در آزمایشگاه تشخیص داده می‌شود. لام خون به معنی پخش کردن یک قطره خون روی یک شیشه مستطیلی شکل است که بعد از رنگ‌آمیزی آن را زیر میکروسکوپ بررسی می‌کنند. وقتی بر اساس علائم، خیلی به بیماری مشکوک باشند، حتی اگر یک بار لام خون منفی بود، باید در روزهای بعد آن را تکرار کنند.
درمان بیماری مالاریا در انواع خوش خیم با داروهایی مثل «کلروکین» طی یک دوره چند روزه انجام می‌شود. متاسفانه در حال حاضر انواع بدخیم مالاریا به بسیاری از داروها مقاوم هستند؛ البته داروهایی مثل «آرتزونات» و «مفلوکین» برای درمان این دسته از بیماران به بازار آمده است.
دانشمندان، خون را به کام پشه‌ها زهر می‌کنند
بیوشیمی‌دانان دانشگاه آریزونا در تلاش برای کنترل بیماری مالاریا دریافته‌اند در صورتی که پروتئین‌های خاص در خون مختل شوند، پشه‌ها پس از خوردن خون، خیلی زود می‌میرند.
دانشمندان از مدت‌ها قبل برای محدود کردن دامنه بیماری مالاریا، راه‌های مختلفی را امتحان کرده بودند و این بار توانستند راه‌حلی ژنتیکی پیدا کنند که توانایی پشه‌ها برای هضم خون را متوقف می‌کند.
محققان در پژوهش خود یک فرآیند سلولی موسوم به «انتقال وزیکول» را که پشه‌ها با آن به آزادسازی آنزیم‌های هاضم در روده می‌پردازند، مسدود کردند. این امر باعث شد که این حشره طی دو روز پس از خوردن خون، بمیرد.
دانشمندان این دستاورد را فوق‌العاده خوانده‌اند، چرا که در این مرحله می‌توان از انتقال بیماری به نفر بعدی جلوگیری کرد.
این محققان پیش از این دریافته بودند که فرآیند خونخواری، چالش متابولیکی بزرگی برای پشه‌های ماده محسوب می‌شود.
به گفته این دانشمندان، تنها پشه‌های ماده هستند که از خون انسان و حیوان تغذیه می‌کنند چرا که برای فرآیند تولیدمثل به پروتئین فراوان نیاز دارند.
بنابر پژوهش‌های پیشین، در صورتی که پشه ماده به میزان لازم منبع غذایی پیدا کرده و در این میان کشته نشود، می‌تواند تا سه هفته زندگی کرده و بیش از ۵۰۰ تخم تولید کند.
این پژوهش مسلما می‌تواند ابزاری موثر برای کم کردن جمعیت پشه‌ها باشد.
محققان در حال حاضر در حال بررسی راه‌های انتقال این بمب ژنتیکی به پشه‌های دیگر هستند. در صورتی که این پژوهشگران بتوانند این نسخه را در یک مولکول با قابلیت افشاندن یا به شکل قرص قرار دهند، وعده غذایی پشه‌ها، آخرین وعده آنها خواهد بود