آشنایی با سوپر مالاریا / نکات مهم در مورد مالاریا
مالاریا چیست؟
کلمه مالاریا ( Mal- Aria)، کلمه ایتالیایی به معنای هوای بد است وبه این دلیل نامیده شده است که در مناطق بد آب وهوا دیده می شود ومردم گمان می کردند علت آن هوای بد است . نام های دیگر آن تب نوبه ، تب متناوب و پالودیسم است. انگل این بیماری توسط تیره ای از پشه ها ( آنوفل) به انسان منتقل می شود.
بر اساس آمار سازمان بهداشت جهانی سالیانه ۳۰۰ تا ۵۰۰ میلیون نفر در دنیا به مالاریا مبتلا می شوند و ۱ تا ۲ میلیون نفر در اثر ابتلا به این بیماری جان خود را از دست می دهند.
به گزارش خبرگزاری دانشجویان ایران واحد علوم پزشکی تهران در ایران در گذشته مالاریا در اکثر مناطق کشور شیوع داشته است اما در سالهای اخیر حدود ۸۰ درصد این موارد از مناطق جنوب شرقی ایران و بقیه به صورت موارد وارده یا انتقال محلی در سایر مناطق کشور گزارش شده است.
به گزارش ایسنا، متخصصان یک موسسه مطالعات دارویی در بانکوک هشدار داده‌اند که این مالاریا به نام “سوپر مالاریا” در مقابل تمام داروهای ضد مالاریا مقاوم است و هیچ دارویی توانایی کشتن آن را ندارد.
اولین بار این نوع مالاریا در کامبوج دیده شد اما به سرعت به نقاط دیگر آسیای جنوب شرقی مانند تایلند، لائوس و ویتنام گسترش یافت.
به گزارش بی‌بی‌سی، آرجن داندراپ، رئیس تیم تحقیقاتی موسسه مطالعات دارویی آکسفورد تروپیکال گفته شدیدا نگران است که این بیماری به نقاط دیگر جهان از جمله آفریقا گسترش پیدا کند.
عامل بیماری مالاریا
عامل بیماری مالاریا تک یاخته ریزی است به نام پلاسمودیم که چهار گونه آن در انسان بیماری زاست.
انگل های مالاریا دارای دو میزبان هستند، یکی میزبان مهره دار( انسان ) و دیگری میزبان بی مهره (پشه آنوفل ماده ) تکثیر غیرجنسی انگل در بدن انسان در داخل سلولهای کبد و گلبول های قرمز و تولید مثل و تکثیر جنسی در پشه آنوفل ماده انجام می گیرد.
پس از تکثیر، انگل گلبولهای قرمز را پاره می کند واز هر گلبول قرمز آلوده ۶ تا ۲۴ عدد انگل خارج می شود و هریک از آنها وارد گلبول های قرمز سالم می شود. در این موقع علائم بالینی مالاریا به صورت تب یا تب ولرز همراه با سردرد و تهوع ظاهر می شود.
پس از مدتی اکثریت انگل ها همزمان با هم تکثیر یافته و دریک زمان تعداد زیادی گلبول های قرمز انگل دار پاره شده و همراه انگل های مالاریا مقداری سموم و مواد زائد انگل داخل جریان خون می شود و به این ترتیب حمله مالاریا به صورت لرز به مدت نیم تا یک ساعت تب به مدت ۲ تا ۶ ساعت و عرق به مدت ۲ تا ۴ ساعت در بیمار مالاریایی یک روز در میان و یا دو روز در میان ظاهر می شود.
با تکرار حملات مالاریا و از بین رفتن گلبول های قرمز و مصرف هموگلوبین توسط انگل ها، بیمار کم خون می شود انتقال مالاریا به طور طبیعی توسط پشه آنوفل ماده انجام می گیرد ولی انتقال از طریق انتقال خون یعنی استفاده از خون افرادی که سابقه مالاریا داشته و در بدن آنان انگل به تعداد خیلی کم وجود دارد و همچنین از طریق جفت از مادر به جنین و یا استفاده از وسایل جراحی و سرنگ آلوده نیز امکان پذیر است.
مالاریا یک بیماری انگلی بوده که نشانه های مقدماتی چهار نوع انسانی آن ممکن است بسیار نزدیک به هم باشد . حتی دوره های تب در روزهای اول بیماری از دیگر بیماریهای انگلی ، ویروسی و باکتریایی قابل تشخیص نیست .
مالاریای نوع فالسی پاروم شدیدترین نوع بیماری را ایجاد می کند .
اشکال مختلف بیماری ممکن است به صورت : تب ، عرق ، سرفه ، اسهال ، ناراحتی تنفسی و سردرد تظاهر کند و یا احتمالاً پیشرفت کرده و یرقان ، اختلال انعقاد خون ، شوک ، نارسائی کبد و کلیه ، التهاب حاد مغزی ، ادم ریوی و مغزی ، اغماء و مرگ را باعث گردد .
مشخصه پشه
تشخیص تفاوت ظاهری پشه آنوفل با سایر پشه ها مشکل است. این پشه موازی سطح بدن می نشیند اما تقریبا شبیه پشه ای معمولی است. از نظر درمان هم باید گفت به دلیل استفاده زیاد از حشره کش ها، مقاومت این انگل زیاد شده است. امروزه از گیاهان آفریقایی داروهایی برای مقابله ودرمان تهیه می کنند .
عوارض بیماری
اگر بیماری درمان نشود عوارضی مانند نارسایی کلیه، کم خونی شدید ،ضایعات مغزی و کما در پی دارد.
عوارض بیماری در خانم های باردار وبچه های شیر خواه بیشتر است ودر موارد خاص ممکن است باعث سقط جنین هم بشود .
این بیماری در افراد مبتلا به نقص سیستم ایمنی وایدز،
شدید تر است که هم درمان را مشکل می کند وهم عوارض آن تشدید می شود.
عوامل زیست محیطی
طبیعتا عوامل زیست محیطی بر رشد و ازدیاد پشه ها موثر است وهر چه هوای زمین گرم تر شود تعداد این حشره بیشتر خواهد شد.
عامل اتیولوژی
عامل بیماری یک تک‌یاخته از جنس پلاسمودیوم است. تاکنون بیش از ۱۰۰ مورد پلاسمودیوم شناخته شده که فقط ۴ گونه پلاسمودیوم در انسان ایجاد بیماری می‌کنند:
پلاسمودیوم فالسیپاروم (Plasmodium falciparum)که عامل تب سه‌یک بدخیم است.
پلاسمودیوم ویواکس (P.vivax)که عامل تب سه‌یک یا مالاریای ویواکس است.
پلاسمودیوم مالاریه (P.malariae)که عامل تب چهاریک است.
پلاسمودیوم اوال (P.oval)که عامل تب سه‌یک یا مالاریای اوال است. مالاریای اوال تا کنون در ایران دیده نشده‌است.
اگرچه این ۴ گونه بیماری مهمی را ایجاد می‌کنند اما بیماری ایجاد شده توسط پلاسمودیوم فالسیپاروم شدیدتر است و حتی گاهی منجر به مرگ می‌شود.
سیر تکاملی انگل
سیر تکاملی انگل در دو میزبان انجام می‌شود. در مورد مالاریای انسان میزبان اصلی انگل پشه آنوفل ماده‌است و دوره جنسی (Sporogony) در این میزبان طی می‌شود و دوره غیرجنسی (Schizogony)در بدن انسان طی می‌شود. علاوه بر این گامت جنسی (Gametocyte) در انسان به وجود می‌آید که اصطلاحاً دوره گامتوگونی (Gametogony) می‌گویند. هنگامی که پشه آنوفل ماده آلوده به انگل مالاریا از انسان خونخواری می‌کند اسپروزوییت‌های موجود در غدد بزاقی پشه آنوفل به انسان منتقل می‌شود.
اسپروزوییت‌ها به سلولهای کبد وارد شده و پس از رشد و تکثیر به شیزونت (Schizont) تبدیل می‌شود. شیزونت‌ها پس از بالغ شدن مروزوییت‌ها را آزاد و وارد جریان خون می‌کنند و سپس وارد گلبولهای قرمز می‌شود و در آنجا پس از مرحله تشکیل حلقه به تروفوزوییت تبدیل می‌شود.
تروفوزوییت پس از بلوغ گلبولهای قرمز را پاره کرده دسته‌ای از این تروفوزوییت‌ها به جریان خون محیطی رفته و تبدیل به سلولهای جنسی نر (Microgametocyte) و سلولهای جنسی ماده (Macrogametocyte) تبدیل می‌شود و دسته دیگر وارد گلبولهای قرمز سالم می‌شود و در آنجا پس از تکثیر و رشد دوباره به شیزونت تبدیل می‌شود و این شیزونت‌ها مروزوییت‌ها را آزاد می‌کنند و این مروزوییت‌ها وارد گلبولهای قرمز سالم می‌شود و چرخه دوباره تکرار می‌شود.
چرخه جنسی در پشه
چنانچه پشه آنوفل ماده سالم از خون بیمار تغذیه کند سلولهای جنسی وارد بدن پشه می‌شود و چرخه جنسی انگل آغاز می‌شود. در معده پشه سلولهای جنسی نر و ماده باهم لقاح پیدا می‌کنند و تبدیل به سلول تخم (زیگوت) می‌شود سپس سلول تخم دراز و متحرک می‌شود که در این حالت به آنها اووکینت (Ookinet) می‌گویند.
اووکینت‌ها در دیواره معده پشه رشد کرده به اووسیست (Oocyst) تبدیل می‌شود. اووسیست‌ها رشد کرده و بعد از پاره شدن اسپروزوییت‌ها آزاد می‌شوند و این اسپروزوییت‌ها وارد غدد بزاقی پشه می‌شوند و چنانچه این پشه فرد سالمی را نیش بزند این اسپروزوییت‌ها وارد بدن فرد شده و چرخه دوباره تکرار می‌شود.
لازم است ذکر شود چرخه جنسی در پشه در حدود ۱۰ تا ۲۰ روز طول می‌کشد و پشه حدود ۱ تا ۲ ماه آلوده می‌ماند. چنانچه پشه زودتر ۷ تا ۱۰ روز شخصی را نیش بزند شخص به مالاریا مبتلا نمی‌شود.
در مدت دوره کمون، شخص آلوده هیچگونه علامتی ندارد و اسپروزوییت‌ها حداقل ۸ روز و حداکثر چند ماه بعد از سلولهای کبدی خارج می‌شوند.
علت بروز لرز در بیماران مبتلا به مالاریا پاره شدن گلبولهای قرمز است که اولین علامت در حمله بیماری است سپس بروز تب و ورود انگل به داخل خون و تعریق که در مرحله آخر و همزمان با ورود انگل به داخل گلبول قرمز اتفاق می‌افتد.
چنانچه خون شخص مبتلا به مالاریا به بدن شخص سالمی تزریق شود فرد سالم مبتلا به مالاریا می‌شود چون دسته‌ای از سلولهای جنسی می‌توانند مستقیماً به اسپروزوییت تبدیل شوند.
مالاریا می‌تواند از مادر بیمار به جنین منتقل شود.
در ابتلا به مالاریای فالسیپاروم در هر حمله حدود ۱۰ درصد از گلبولهای قرمز پاره می‌شود و به همین علت احتمال مرگ زیاد و ادرار به رنگ قهوه‌ای یا سیاه دیده می‌شود.
انگل‌های پلاسمودیوم اوال و پلاسمودیوم ویواکس مرحله غیرفعال کبدی دارند، بطوریکه می‌توانند ماه‌ها ویا سالها به صورت نهفته باقی بمانند و چنانچه تشخیص داده نشوند ممکن است دوباره فعال شوند و وارد جریان خون بشوند بدون اینکه شخص بیمار علایمی داشته باشد. در علم پزشکی اصطلاحاً این دو انگل را هیپنوزوییت (hypnozoites) و مرحله نهفتگی آنها را فاز کریپتوبیوتیک (cryptobiotic phase) می‌گویند.
علائم
علائم مالاریا به مدت ۶ تا ۱۰ ساعت دوام مدارند و به طور دوره ای معمولاً هر دو روز یکبار بروز می‌کنند.
بیماری خفیف علائم زیر را خواهد داشت:
احساس سرما، لرز، تب، سر درد، استفراغ، تشنج در کودکان، تعریق و خستگی.
نوع شدید مالاریا که قابل درمان نیست علائم زیر را دارد:
تب و لرز
اختلال هوشیاری
تمایل به قرار گرفتن در حالت سجده
تشنج‌های متعدد
تنفس عمیق ناشی از تنگی نفس
خونریزی غیرطبیعی و نشانه‌های کم خونی
دورهٔ کمون
دوره نهفتگی یا کمون مدتی است که بین گزش پشه آلوده تا آشکار شدن نشانه‌های ظاهری بیماری و از همه شایع‌تر تب وجود دارد.
مدت دوره کمون بسته به نوع انگل و طبیعت بیماری متفاوت است. این مدت در مالاریای فالسیپاروم به طور متوسط ۱۲ (۹تا۱۴)روز، در مالاریای ویواکس ۱۴ (۸تا۱۷)روز، در مالاریای مالاریه ۲۸ (۱۸تا۴۰)روز و در مالاریای اوال ۱۷ (۱۶تا۱۸)روز است.
راه انتقال بیماری
انتقال مستقیم و طبیعی
۱–۱انتقال به طور طبیعی از طریق نیش پشه آلوده.
۱–۲ انتقال از طریق جفت مادر.
انتقال مستقیم مالاریا توسط انسان (Induced malaria) عفونت مالاریا ممکن است به روش مکانیکی و توسط انسان به طور تجربی، اتفاقی یا به منظور درمانی صورت گیرد. این انتقال در تمام حالتهای تلقیح انگل از راه داخل پوستی، درون ماهیچه‌ای یا داخل وریدی صورت گیرد.
۱–۲ مالاریای تجربی (Experimental malaria):
این روش برای انجام مطالعه‌های ایمنی‌شناختی، ارزش‌یابی داروها، روش‌های درمانی و بررسی دیگر ویژگیهای زیست‌شناختی انگل مالاریا به کار رود.
۲–۲ مالاریای اتفاقی:
در این مورد حالتهای مختلفی مشاهده می‌شود:
۱-۲-۲ مالاریای اتفاقی در آزمایشگاه به وسیله نیش پشه آنوفل آلوده به پلاسمودیوم انسانی یا پلاسمودیوم میمون مشاهده می‌شود.
۲-۲-۲ مالاریای اتفاقی که در معتادان به هرویین یا مورفین و غیره عارض می‌شود و درآن آلودگی از راه سرنگ آلوده منتقل می‌شود.
۳-۲-۲ مالاریای اتفاقی از راه انتقال خون:
مسئله ایجاد مالاریا از راه انتقال خون به علت توسعه برنامه‌های انتقال خون و همچنین مراحل نهایی برنامه ریشه‌کنی مالاریا در بعضی کشورها اهمیت بیشتری پیدا کرده‌است.
۳–۲ مالاریای درمانی (Malaria therapy): پیش از این به عنوان وسیله ایجاد ش. ک در امراض روانی یا در درمان بعضی عفونت‌ها به کار می‌رفت.
جلوگیری از تماس پشه با انسان
پشه بند:
با توجه به اینکه فعالیت خونخواری پشه آنوفل از غروب آفتاب تا قبل از طلوع ادامه دارد، استراحت در درون پشه‌بند مانع نیش زدن پشه‌ها می‌شود. در بررسی‌های انجام شده در مناطق بومی مالاریا در سالهای اخیر مشاهده شده‌است که کاربرد پشه‌بند آغشته به حشره‌کش‌های گروه پیرترویید، مانند پرمترین مانع مفیدی است که از تماس پشه‌ها با انسان جلوگیری می‌کند. در بعضی از این مطالعه‌ها استفاده از پشه‌بند آغشته به حشره‌کش سبب کاهش تعداد پشه‌ها و میزان بروز بیماری شده‌است.
حتی اگر پشه‌بند پاره یا ناقص هم نصب شده باشد، باعث می‌شود که از بیماریهایی که از طریق حشره‌ها مانند مگس، شپش و کک منتقل می‌شود، جلوگیری کند. پشه‌بند بافته شده از نایلون یا پلی‌اتیلن را در محلول ۱۵ تا ۲۵ لیتر حشره‌کش با غلظت ۱ تا ۲ درصد که در یک ظرف پلاستیک یا آلومینیوم تهیه شده باشد به مدت ۱ دقیقه خیس کرده، سپس آن را پهن می‌کنند تا خشک شود. اثر حشره‌کشی آن ۶ تا ۱۲ ماه دوام دارد. بهترین روش آغشته کردن پشه‌بند در محل کاربرد آن در روستا است که بین مردم توزیع گردد.
در یک برنامه پیشگیری، بیش از ۲۰۰۰۰۰۰ پشه‌بند آغشته به سم در چند استان کشور چین توزیع شده‌است. در افرادی که از پشه‌بند استفاده کردند مالاریا ۸۷ درصد کاهش یافته‌است. در ویتنام این برنامه برای ۴۰۰۰ نفر اجرا شده و کاهش موارد مالاریا همزمان با استفاده از پشه‌بند آغشته به سم ۸۰ درصد بوده‌است. کاهش بهای پشه‌بند و حشره‌کش مصرفی، سبب مصرف بیشتر آن توسط گروه‌های کم درآمد جامعه خواهد شد.
دفع‌کننده‌ها (انگلیسی:Repellents):
مصرف دورکننده‌ها مانند DEET با قیمت ارزان و با اثر طولانی (تا ۱۰ ساعت) بر ضد حشره‌های نیش‌زن مؤثر بوده‌است. این مواد به صورت پماد برای استعمال پوستی در قسمت‌های باز بدن مانند گردن، زانو و مچ دست و پا به صورت محلول برای آغشته کردن لباس و وسایل خواب و پشه‌بند به کار می‌روند. صابون محتوی پرمترین و DEET به تازگی در نقاطی از آسیا برای اثر حشره‌کشی آن مورد بررسی قرار گرفته‌است. اسپری پیرتروم (انگلیسی: Pyrethrom) که یک حشره‌کش طبیعی است، سبب نابودی پشه‌های اطراف شخص خوابیده می‌شود. روش‌های تدخینی مانند استفاده از کویل (Coil) حشره‌کش مؤثری می‌باشد.
نصب توری (انگلیسی:Screening):
یک وسیله استحفاظی فردی و خانوادگی است. تمام منافذی که اجازه ورود به پشه‌ها را می‌دهند، مانند در، پنجره، سوراخ‌ها و منافذ مختلف باید با توری پوشانده شود.
البسه:
البسه محافظ در شرایط اختصاصی و مواردی که افراد به علت حرفه خود مجبور هستند که در ساعت‌های حمله و گزیدن پشه‌ها در خارج منزل باشند (مانند سربازان و کارگران) ارزش نسبی دارد.
انتخاب محل زندگی (انگلیسی:Site selecting):
محل سکونت دایمی یا موقت نباید همجوار با محل تکثیر پشه‌ها باشد. انتخاب مسکن اهمیت بسیار دارد.
انحراف پشه‌ها از انسان به طرف حیوان‌ها (انگلیسی:Zoo prophylaxis):
سبب کاهش تماس پشه با انسان می‌شود
پراکندگی انگل مالاریا در دنیا
پلاسمودیوم فالسیپاروم:
در مناطق گرمسیری و نواحی زیر گرمسیری وجد دارد. این تنها گونه از پلاسمودیوم است که می‌تواند بیماری شدید و کشنده ایجاد کند. تخمین زده می‌شود سالیانه حدود ۷۰۰۰۰۰ تا ۲۷۰۰۰۰۰ نفر از مردم دنیا بر اثر بیماری با این گونه پلاسمودیوم از بین می‌روند. پلاسمودیوم فالسیپاروم گونه غالب در قاره آفریقا می‌باشد. چون انگل پلاسمودیوم فالسیپاروم به سرعت تکثیر می‌شود در نتیجه منجر به کم خونی شدید می‌شود. به علاوه این انگل می‌تواند جلوی جریان خون در رگهای کوچک را بگیرد و چنانچه این عمل در مغز رخ دهد منجر به مرگ می‌شود.
پلاسمودیوم ویواکس:
که اکثراً در قاره آسیا و آمریکای لاتین و بعضی از قسمت‌های آفریقا دیده می‌شود. پلاسمودیوم ویواکس زمانی باعث مرگ می‌شود که طحال ورم کرده و پاره شود.
پلاسمودیوم اوال:
که اکثراً در قاره آفریقا دیده می‌شود (بخصوص در غرب آفریقا، جزایر واقع در غرب اقیانوس آرام). این انگل از لحاظ زیست‌شناسی و ریخت‌شناسی شبیه پلاسمودیوم ویواکس است. تنها تفاوتی که با هم دارند این است که پلاسمودیوم اوال می‌تواند افراید را که دارای گروه خونی دافی منفی هستند را آلوده کند و همین امر باعث شیوع زیاد بیماری بر اثر پلاسمودیوم اوال در قاره آفریقا می‌شود. چون سیاهپوستان دارای گروه خونی دافی منفی هستند. در عوض چنین افرادی (یعنی کسانیکه دارای گروه خونی دافی منفی هستند) به پلاسمودیوم ویواکس مقاومت بیشتری دارند. خوشبختانه پلاسمودیوم اوال در ایران وجود ندارد.
پلاسمودیوم مالاریه:
که در تمام نقاط دنیا دیده می‌شود.
مقاومت ذاتی
بیماران مبتلا به تالاسمی و کم‌خونی داسی‌شکل در برابر مالاریا مقاومت ذاتی دارند. چون انگل پلاسمودیوم برای رشد و تکثیر خود به مقدار زیادی آهن نیاز دارد و در این بیماران به علت رسوب هموگلوبین یون آهن گلبول قرمز کاهش می‌یابد بنابراین این بیماران در برابر مالاریا مقاوم‌ترند و عده خیلی کمی از آنها مبتلا به مالاریا می‌شوند.